Γειά σας! Είμαι ο Αχιλλέας Κωστούλας, και σας καλωσορίζω στις Γλωσσολογικές Αναζητήσεις. Στο podcast αυτό (διάρκειας 22 περίπου λεπτών), θα συνεχίσουμε μια αναζήτηση που ξεκινήσαμε στο προηγούμενο επεισόδιο, σχετικά με τα γνωρίσματα της Γλώσσας. Θα δούμε δηλαδή μερικά ακόμη χαρακτηριστικά που διακρίνουν την ανθρώπινη Γλώσσα από άλλους κώδικες επικοινωνίας.
Επεισόδια κύκλου “Τι είναι η Γλώσσα”
- Έχουν γλώσσα τα ζώα;
- Μερικά χαρακτηριστικά της Γλώσσας
- Μερικά ακόμη γνωρίσματα της Γλώσσας (αυτό το επεισόδιο)
Γνωρίσματα της Γλώσσας
Συγκεκριμένα, θα συζητήσουμε σχετικά με το τι σημαίνει πως η Γλώσσα έχει: φωνητικό, γραμμικό, συμβατικό, κοινωνικό και αυταναφορικό χαρακτήρα.
Προφορικότητα ή Φωνητικός χαρακτήρας
Αν και διάφορες γλώσσες έχουν αναπτύξει και γραπτή μορφή, η Γλώσσα είναι κατ’ εξοχήν φωνητικό φαινόμενο: είναι έναρθρος ήχος. Εξελικτικά, αυτό επέτρεπε στους προγόνους μας να επικοινωνούν χωρίς να χρειάζεται να κάνουν στάσεις, να έχουν οπτική επαφή ή να είναι κοντά ο ένας με τον άλλον.
Ο φωνητικός / προφορικός χαρακτήρας δεν ισχύει, προφανώς, για γλώσσες που έχουν πλέον μόνο γραπτή μορφή (νεκρές γλώσσες). Επίσης δεν ισχύει για τις νοηματικές γλώσσες.
Γραμμικότητα ή Γραμμικός χαρακτήρας
Οι πληροφορίες που μεταδίδονται γλωσσικά είναι γραμμικά οργανωμένες. Αυτό σημαίνει ότι η μια διαδέχεται την άλλη, και συχνά η διάταξη έχει και αυτή σημασία (π.χ. “The dog bit the postman” / “The postman bit the dog”, «απογοητεύτηκε γιατί εφυγε νωρίς» / «έφυγε νωρίς γιατί απογοητεύτηκε»). Κάτι τέτοιο δεν είναι απαραίτητο σε όλα τα συστήματα επικοινωνίας. Για παράδειγμα, ένα πλοίο μπορεί να χρησιμοποιήσει σημαίες και επισείοντες, καθώς και διακριτικά του Διεθνούς Ναυτικού Κώδικα για να δηλώσει ταυτόχρονα πολλές πληροφορίες (π.χ., την εθνικότητά του, το βαθμό του κυβερνήτη του στη ναυτική ιεραρχία, την ταχύτητα και την πορεία που θα κινηθεί, αν είναι σε κατάσταση ανάγκης ή πένθους), χωρίς να υπάρχει κάποια «σωστή σειρά» ανάγνωσης των πληροφοριών αυτών.
Η γραμμική φύση της Γλώσσας συνεπάγεται και πως τα γειτονικά στοιχεία επηρεάζουν το ένα το άλλο: θέτουν περιορισμούς και απαιτήσεις ως προς το τι μπορεί να συνεμφανίζεται πριν και μετά από αυτά. Για παράδειγμα, ο ήχος /m/ προφέρεται διαφορετικά στη λέξη «έμφυλος» και στη λέξη «εμπρός». Ένα άλλο παράδειγμα: η φράση «η δασκάλα μαλώνει…» μπορεί να συμπληρωθεί με φάσεις όπως «τον μαθητή» αλλά όχι «του μαθητή» ή «στον μαθητή».
Αυθαιρεσία ή Συμβατικός χαρακτήρας
Οι λέξεις που συναποτελούν κάθε γλώσσα έχουν συμβατικό ή αυθαίρετο χαρακτήρα: δεν έχουν, δηλαδή, κάποια πραγματική ομοιότητα με τα αντικείμενα, τις ενέργειες ή τις καταστάσεις που περιγράφουν. Η λέξη «γιατρός» δεν έχει κάποια ουσιαστική λέξη με την ιατρική επιστήμη, όπως δεν έχει η αγγλική λέξη doctor, ή η ιαπωνική 医者. Η λέξη «ναι» στα ελληνικά και η λέξη не στα βουλγαρικά προφέρονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, αλλά δηλώνουν στην πρώτη περίπτωση κατάφαση και στη δεύτερη άρνηση, χωρίς να είναι κάποια από τις δύο σημασίες πιο «φυσική».
Παρά τους διαδεδομένους εθνικιστικούς μύθους (στην Ελλάδα και στο εξωτερικό), δεν υπάρχει καμία γλώσσα στην οποία η μορφή των λέξεων να έχει «κοντινότερη» σχέση με τη σημασία τους σε σχέση με άλλες γλώσσες ή κάποια δήθεν «πρωτογένεια». Υπάρχουν ωστόσο ορισμένες εξαιρέσεις, όπως οι ηχομιμητικές λέξεις και ονοματοποιίες (π.χ. «ζουζουνίζω») και κάποια ετυμολογικά διαφανή σύνθετα (π.χ., «καμηλοπάρδαλη») που μοιάζουν να αναιρούν την αυθαίρετη φύση του γλωσσικού σημείου και χρειάζονται, για το λόγο αυτό, περισσότερη εξήγηση.
Επικοινωνιακότητα ή Κοινωνικός χαρακτήρας
Γλώσσα μπορεί να υπάρξει μόνο εκεί που υπάρχει μια κοινότητα ανθρώπων που θέλουν να επικοινωνήσουν μεταξύ τους. Οι διάφορες γλώσσες διαμορφώνονται μέσα από τη χρήση, δεν υπάρχουν δηλαδή με κάποια αόριστη «ιδανική» μορφή, ερήμην των ανθρώπων που τη χρησιμοποιούν και του τρόπου που αυτοί και αυτές ζουν.
Νοώ μια γλώσσα σημαίνει νοώ έναν τρόπο ζωής
Λούντβιχ Βιτγκενστάιν, Φιλοσοφικές Αναζητήσεις, §19
Το ότι η Γλώσσα αναδύεται από την κοινωνική ζωή συνεπάγεται μια σειρά από πραγματα:
- Δεν μπορεί κανείς να κατασκευάσει μια «δική του» γλώσσα, εντελώς ανεξάρτητη από τον τρόπο που η κοινωνία στην οποία ζει αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα. Η επιχειρηματολογία κατά της αμιγώς «ιδιωτικής» γλώσσας είναι φιλοσοφικά απαιτητική, αλλά μπορούμε συνοπτικά να πούμε πως κάθε γλώσσα (ακόμη και επινοημένη) εκφράζει τον τρόπο που οργανώνει την πραγματικότητα η κοινωνία.
- Σε αντίθεση με τις κατασκευασμένες γλώσσες (π.χ., τους κώδικες προγραμματισμού), η φυσική γλώσσα δεν έχει (έναν) δημιουργό. Διαμορφώνεται συλλογικά από την κοινότητα, και -αξιοποιώντας τον ανοιχτό της χαρακτήρα– προσαρμόζεται στις αλλαγές του τρόπου ζωής της.
Ανακλαστικότητα ή Αναστοχαστικός χαρακτήρας
Πρόκειται για τη δυνατότητα που μας δίνει η Γλώσσα να ορίσουμε, να περιγράψουμε και να σκεφτούμε για την ίδια τη γλώσσα και τα φαινόμενα που σχετίζονται με αυτή. Με την πιο περιοριστική έννοια, αναφέρεται στην ικανότητα αυτοπεριγραφής της γλώσσας (π.χ. λεκτικοί ορισμοί, περιγραφή γραμματικών κανόνων). Ευρύτερα, θα μπορούσε ο όρος να επεκταθεί και στην ικανότητα να αναστοχαζόμαστε για τη Γλώσσα, και το ρόλο της στην ψυχολογική, κοινωνική και ιδεολογική μας συγκρότηση.
Καταληκτικές παρατηρήσεις
Τα διάφορα γνωρίσματα της Γλώσσας (τόσο τα παραπάνω όσο κι εκείνα που περιγράφθηκαν στο προηγούμενο επεισόδιο) έχουν πολλές εξαιρέσεις και περιορισμούς αν τα δούμε μεμονωμένα. Ενδεικτικά:
- Ο χορός των μελισσών έχει μεταθετικότητα, επειδή αναφέρεται σε τροφή που δεν είναι ορατή από την κυψέλη…
- Ο κώδικας μορς έχει διπλή άρθρωση (δυο σύμβολα κατασκευάζουν δεκάδες γράμματα και αριθμούς και άπειρες προτάσεις)…
- Οι νοηματικές γλώσσες δεν έχουν προφορικό χαρακτήρα…
- Οι ηχομιμητικές λέξεις δεν είναι απόλυτα αυθαίρετες…
- Η ανακλαστικότητα δεν συνεπάγεται απαραίτητα ότι αναστοχαζόμαστε για τη γλώσσα…
Για το λόγο αυτό, φαίνεται μάλλον μάταιο να αναζητούμε ποιο μεμονωμένο γνώρισμα υπάρχει σε ολόκληρη την ανθρώπινη επικοινωνία και πουθενά αλλού – είναι ίσως καλύτερα να τα σκεφτόμαστε ως δέσμες από χαρακτηριστικά που λειτουργούν μαζί συμπληρώνοντας το ένα το άλλο.
Περισσότερες πληροφορίες για όλα αυτά μπορείτε να βρείτε στο ηχητικό αρχείο και τις διαφάνειες παρακάτω.
Καλή ακρόαση!
To podcast και οι συνοδευτικές διαφάνειες
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
- Hockett, C. F. (1958). A course in modern linguistics. Macmillan. (σελ. 574 κ.ε.)
- Hocket, C. F. (1960). The origin of speech. Scientific American, 203, 88–111.
- Wacewicz, S., & Żywiczyński, P. (2015). Language evolution: Why Hockett’s design features are a non-starter. Biosemiotics, 8(1), 29-46.
- Language: Essence & Origins
Αχιλλέας Κωστούλας
Έχοντας περάσει, για σπουδές και εργασία, από τα Πανεπιστήμια του Μάντσεστερ (Ηνωμένο Βασίλειο) και Γκρατς (Αυστρία), διδάσκω γλωσσολογία και διδακτική της γλώσσας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Έχω δημοσιεύσει, μόνος και με συνεργάτ.ιδ.ες, βιβλία για τη γλώσσα και τη διδακτική της, όπως The Intentional Dynamics of TESOL (2021, De Gruyter), Ιδεολογίες, Γλωσσική Επικοινωνία και Εκπαίδευση (2021, Gutenberg) και Challenging Boundaries in Language Education (2019, Springer), καθώς και άρθρα σε διεθνή έγκριτα περιοδικά.
Το podcast
Στο επεισόδιο αυτό ακούγονται αποσπάσματα από τις πανεπιστημιακές μου διαλέξεις κατά την πανδημία (2020-2021), καθώς και στοιχεία που ηχογραφήθηκαν το καλοκαίρι του 2022. Οι διαφάνειες προέρχονται από το μάθημα “Γλωσσολογία και ελληνική γλώσσα” που δίδαξα κατά το εαρινό εξάμηνο του 2022. Τα περιεχόμενα του podcast και το συνοδευτικό υλικό απηχούν την επιστημονική μου κρίση και δεν εκφράζουν θέσεις του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Οι φωτογραφίες “τίτλου” είναι από το Adobe Stock και χρησιμοποιούνται κατόπιν άδειας. Το κομμάτια στο ηχητικό “χαλί” είναι ελεύθερα δικαιωμάτων.
Leave a Reply