Γειά σας! Είμαι ο Αχιλλέας Κωστούλας, και στο podcast αυτό (διάρκειας 16 λεπτών) θα οριοθετήσουμε το “πεδίο αρμοδιότητας” και το έργο της γλωσσολογίας. Θα συζητήσουμε δηλαδή σχετικά με το ποια αντικείμενα εξετάζει η γλωσσολογική μελέτη και τι δεν ανήκει στην αρμοδιότητά της. Το ερώτημα αυτό θα το εξετάσουμε από δύο σκοπιές: (α) τι ακριβώς είναι η γλώσσα και (β) ποια μορφή της γλώσσας μελετάμε.
Τι είναι η γλώσσα;
Για να απαντήσουμε στο ερώτημα τι είναι γλωσσολογία, πρέπει αναγκαστικά να ορίσουμε τη γλώσσα. Ωστόσο, η λέξη “γλώσσα” δεν χρησιμοποιείται πάντα με την ίδια σημασία. Στις παρακάτω προτάσεις, για παράδειγμα, τι σημαίνει η λέξη “γλώσσα”;
Πόσες γλώσσες ξέρεις;
Επειδή τα σκυλιά δεν έχουν γλώσσα, επικοινωνούν γαυγίζοντας και κουνώντας την ουρά τους.
Οι boomers δυσκολεύονται να καταλάβουν τη γλώσσα των νέων.
Η Μαρία μίλησε με άσχημη γλώσσα στους γονείς της.
Αφήνοντας κατά μέρους τις μη κυριολεκτικές χρήσεις της λέξης (π.χ. “δεν βάζει γλώσσα μέσα“, “έβγαλε γλώσσα“), φαίνεται πως η λέξη “γλώσσα” χρησιμοποιείται για να δηλώσει τρια διαφορετικά πράγματα: τη γενική ικανότητα να εκφραζόμαστε λεκτικά, τον κώδικα επικοινωνίας μιας ομάδας ανθρώπων, και συγκεκριμένες γλωσσικές χρήσεις.
Ένας από τους θεμελιωτές της σύγχρονης γλωσσολογίας, ο Φερδινάνδος ντε Σωσσύρ (Ferdinand de Saussure) χρησιμοποίησε τους γαλλικούς όρους langage, langue και parole, αντίστοιχα, για να διακρίνει τις τρεις αυτές διαφορετικές σημασίες. Δυστυχώς, στην ελληνόφωνη βιβλιογραφία, οι όροι αυτοί δεν έχουν αποδοθεί με συνέπεια, με αποτέλεσμα να δημιουργείται συχνά σύγχυση. Η σύμβαση που ακολουθώ εγώ είναι να αποδίδω τους όρους αυτούς ως Γλώσσα, γλώσσα/-ες και ομιλία. Παρ’ όλα αυτά, και για να είναι σαφές σε τι αναφέρομαι κάθε φορά, θα χρησιμοποιώ παράλληλα και τη σωσσυρική ορολογία.
01
Langage
Πρόκειται για τη γενική, ενδιάθετη ικανότητα που έχουν όλοι οι άνθρωποι να επικοινωνούν λεκτικά. Ο όρος μπορεί να αποδοθεί ως Γλώσσα (μόνο στον ενικό αριθμό).
02
Langue
Είναι οι διακριτοί κώδικες επικοινωνίας (γλώσσες) που χρησιμοποιούν συγκεκριμένες ομάδες (π.χ. “η γερμανική γλώσσα”, “οι γλώσσες του περιθωρίου”).
03
Parole
Η ομιλία, ή φωνούμενος (ή και γραφόμενος) λόγος, αναφέρεται στις συγκεκριμένες πραγματώσεις της γλωσσας, τα πραγματικά λόγια που λέμε ή γράφουμε, ακούμε ή διαβάζουμε.
Προφορικός και γραπτός λόγος
Μια δευτερη τομή στο ευρύ πεδίο που περιγράφει η λέξη “γλώσσα” διακρίνει μεταξύ της προφορικής και της γραπτής της μορφής.
Κατά τα αρχικά της στάδια, η γλωσσολογία στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό στο γραπτό λόγο. Αυτή η επιλογή υπαγορεύθηκε εν μέρει από ανάγκη, διότι δεν ήταν τεχνικά εφικτή η καταγραφή του προφορικού λόγου. Ακόμη, τα γραπτά τεκμήρια από παλαιότερες μορφές της κάθε γλώσσας επέτρεπαν να μελετηθεί η ιστορική της συνέχεια, πράγμα που αποτελούσε προτεραιότητα της γλωσσολογίας τότε. Τέλος, επειδή ο γραπτός λόγος είναι πιο συστηματικός, πιο ακριβής και συνήθως απαλλαγμένος από διαλεκτικά στοιχεία, θεωρούνταν ως πιο προσφορος για μελέτη: η εστίαση στην “καθαρή”, “σωστή” ή “αποκρυσταλλωμένη” χρήση σίγουρα βοηθούσε στη διατύπωση συμπερασμάτων σχετικά με την αφηρημένη μορφή της γλώσσας που κάθε φορά μελετάμε.
Η σύγχρονη γλωσσολογία δεν έχει εγκαταλείψει τη μελέτη του γραπτού λόγου, ούτε την απαξιώνει, ωστόσο δίνει προτεραιότητα στην προφορική μορφή της Γλώσσας. Θεωρούμε, σήμερα, ότι η πρωταρχική μορφή της Γλώσσας είναι η προφορική, και πως ο γραπτός λόγος ειναι απλά μια αποτύπωσή της. Αναλογικά, όσοι μελετούν τη μουσική ασχολούνται πρωτίστως με τον ήχο και δευτερευόντως ή βοηθητικά με τις παρτιτούρες που αποτυπώνουν το κάθε μουσικό κομμάτι. Ακόμη, η γραπτή αποτύπωση της γλώσσας είναι πάντα μερική και ατελής. Για το λόγο αυτό, ο προσανατολισμός προς την προφορικότητα μας επιτρέπει να μελετήσουμε τις διάφορες γλώσσες πιο σφαιρικά, συμπεριλαμβάνοντας στην ανάλυσή μας και τα στοιχεία εκείνα (π.χ. χροιά, ένταση, διαλεκτική διαφοροποίηση) που ο γραπτός λόγος δεν αποτυπώνει πάντα με ευκολία.
Η πρωταρχική μορφή της Γλώσσας είναι η προφορική και ο γραπτός λόγος είναι μια ατελής αποτύπωσή της.
Tweet
Τι μελετά η γλωσσολογία
Για να απαντήσουμε το αρχικό ερώτημα, η γλωσσολογία μελετά το φαινόμενο “γλώσσα”, με έμφαση (αλλά όχι αποκλειστικότητα) στην προφορική του μορφή, και σε όλες του τις πτυχές: ως πανανθρώπινο γνώρισμα, ως κώδικα επικοινωνίας και ως πραγμάτωση. Αυτό μας δίνει τη δυνατότητα να διατυπώνουμε θεωρίες για την επικοινωνία, για το πώς ορίζονται γλωσσικά τα κοινωνικά μορφώματα και το πως μεταδίδονται οι γλώσσες από γενιά σε γενιά, αλλά και τελικά για την ίδια την ανθρώπινη φύση.
Περισσότερες λεπτομέρειες και παραδείγματα θα βρείτε στο podcast και τις διαφάνειες που ακολουθούν, ενώ στο κάτω μέρος της σελίδας υπάρχει χώρος για να διατυπώσετε και τις δικές σας σκέψεις και σχόλια.
Καλή ακρόαση!
To podcast και συνοδευτικές διαφάνειες
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
- Lyons, J. (1981). Language and Linguistics: An Intoduction (Ενότητα 2.4). Cambridge University Press. [μτφ. στα ελληνικά: Εισαγωγή στη γλωσσολογία, εκδ. Πατάκη]
- Μοσχονάς, Σ. (2001). Η προτεραιότητα του προφορικού λόγου. Στο Γ. Η. Χάρης (επιμ.), Δέκα μύθοι για την ελληνική γλώσσα (σελ. 93-102). Πατάκης.
Αχιλλέας Κωστούλας
Έχοντας περάσει, για σπουδές και εργασία, από τα Πανεπιστήμια του Μάντσεστερ (Ηνωμένο Βασίλειο) και Γκρατς (Αυστρία), διδάσκω γλωσσολογία και διδακτική της γλώσσας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Έχω δημοσιεύσει, μόνος και με συνεργάτ.ιδ.ες, βιβλία για τη γλώσσα και τη διδακτική της, όπως The Intentional Dynamics of TESOL (2021, De Gruyter), Ιδεολογίες, Γλωσσική Επικοινωνία και Εκπαίδευση (2021, Gutenberg) και Challenging Boundaries in Language Education (2019, Springer), καθώς και άρθρα σε διεθνή έγκριτα περιοδικά.
Το podcast
Στο επεισόδιο αυτό ακούγονται αποσπάσματα από τις πανεπιστημιακές μου διαλέξεις κατά την πανδημία (2020-2021), καθώς και στοιχεία που ηχογραφήθηκαν το καλοκαίρι του 2022. Οι διαφάνειες προέρχονται από το μάθημα “Γλωσσολογία και ελληνική γλώσσα” που δίδαξα κατά το εαρινό εξάμηνο του 2022. Τα περιεχόμενα του podcast και το συνοδευτικό υλικό απηχούν την επιστημονική μου κρίση και δεν εκφράζουν θέσεις του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Οι φωτογραφίες “τίτλου” είναι από το Adobe Stock και χρησιμοποιούνται κατόπιν άδειας. Το κομμάτια στο ηχητικό “χαλί” είναι ελεύθερα δικαιωμάτων.
Leave a Reply