Γεια σας! Είμαι ο Αχιλλέας Κωστούλας, και στο podcast αυτό (διάρκειας 19 λεπτών), θα προσπαθήσουμε να δώσουμε τις απαρχές μιας απάντησης στο ερώτημα «Τι είναι αυτό που διακρίνει την ανθρώπινη Γλώσσα από τους άλλους κώδικες επικοινωνίας». Είχαμε δει, στο προηγούμενο επεισόδιο, ότι διάφορα ζώα έχουν δικούς τους, συχνά εντυπωσιακά πολύπλοκους τρόπους να επικοινωνούν. Ωστόσο, η ανθρώπινη Γλώσσα ξεχωρίζει από τους κώδικες αυτούς για μια σειρά από λόγους που θα εξετάσουμε παρακάτω.
Επεισόδια κύκλου “Τι είναι η Γλώσσα”
- Έχουν γλώσσα τα ζώα;
- Χαρακτηριστικά της ανθρώπινης Γλώσσας (αυτό το επεισόδιο)
- Μερικά ακόμη γνωρίσματα της Γλώσσας
Πριν ξεκινήσουμε
Πριν επιχειρήσουμε να απαντήσουμε το ερώτημα Ποια είναι τα γνωρίσματα της aνθρώπινης Γλώσσας, θα ήθελα να κάνω ορισμένες προκαταρκτικές επισημάνσεις:
- Όσα θα πούμε, τόσο στο επεισόδιο αυτό και το επόμενο, αφορούν την ανθρώπινη Γλώσσα συνολικά, ως πανανθρώπινη ικανότητα επικοινωνίας (langage).
- Υπάρχουν στη βιβλιογραφία πολλοί κατάλογοι χαρακτηριστικών της ανθρώπινης Γλώσσας. Αυτοί επικαλύπτονται σε σημεία, και σε σημεία συμπληρώνουν ο ένας τον άλλον.
- Η επιλογή των γνωρισμάτων που παρουσιάζονται εδώ, και η σειρά παρουσίασής τους, δεν υποδεικνύει κάποια ιεράρχηση.
Χαρακτηριστικά της ανθρώπινης Γλώσσας
Κοινωνική και καθολική κατάκτηση
Ένας άνθρωπος που μεγαλώνει αποκομμένος από την κοινωνία δεν θα κατακτήσει την ικανότητα να μιλάει. Αντίστροφα, κάθε άνθρωπος που μεγαλώνοντας έχει επαρκή γλωσσικά ερεθίσματα, θα μάθει να μιλά τη γλώσσα του χωρίς δυσκολία.
Διπλή άρθρωση
Η Γλώσσα είναι ταυτόχρονα κλειστό και ανοιχτό σύστημα. Κλειστό, διότι αποτελείται από έναν πεπερασμένο αριθμό φθόγγων (περίπου 35 στα νέα ελληνικά). Ανοιχτό, επειδή οι φθόγγοι αυτοί μπορούν να συνδυαστούν κατά εκατοντάδες χιλιάδες τρόπους για να κατασκευάσουν λέξεις, και κατ’ άπειρους τρόπους για να δομήσουν προτάσεις.
Δημιουργικότητα
Η δημιουργικότητα (ή παραγωγικότητα) είναι η δυνατότητα να συνδυάζω με πρωτότυπους τρόπους τους φθόγγους και τα κομμάτια των λέξεων (μορφήματα) ώστε να κατασκευάζω νέες λέξεις. Απότοκη της δημιουργικότητας είναι και η ικανότητα των ακροατών να κατανοούν πρωτότυπες λέξεις, έστω κι αν δεν τις έχουν ξανασυναντήσει στο παρελθόν, αν τα δομικά τους στοιχεία είναι γνώριμα.
Επαναδρομικότητα
Επαναδρομικότητα (ή επαναληπτικότητα [recursiveness/recursion]) είναι η ικανότητα να εφαρμόζουμε ξανά και ξανά τον ίδιο συντακτικό κανόνα στην ίδια πρόταση, ώστε να περιγράφουμε απεριόριστα σύνθετες καταστάσεις. Με τον τρόπο αυτό η γλώσσα αποκτά, θεωρητικά, άπειρη έκταση (αν και κάθε πρόταση περιορίζεται, πρακτικά, από τις περιστάσεις της επικοινωνίας).
And the people did feast upon the lambs, and sloths, and carp, and anchovies, and orangutans, and breakfast cereals, and fruit bats, and large chulapas…
Οπλισμοί, β’: 9-21
Μεταθετικότητα
Η μεταθετικότητα (ή μεταθεσιμότητα, displacement) είναι η δυνατότητα που μας δίνει η Γλώσσα να αναφερόμαστε σε οντότητες ή καταστάσεις πέρα από το άμεσο μας περιβάλλον, ή ακόμη και οντότητες και καταστάσεις που δεν υπάρχουν.
Η γλώσσα αποτελεί το κύριο εργαλείο στην άρνηση του ανθρώπου να αποδεχτεί τoν κόσμο ως έχει.
George Steiner (After Babel)
Η δυνατότητα να υπερβαίνουμε τους περιορισμούς του άμεσού μας περιβάλλοντος, να φαντάζομαστε, να περιγράφουμε, να διεκδικούμε και να δημιουργούμε συνθήκες διαφορετικές από αυτές που μας περιβάλλουν είναι ένα από τα στοιχεία που μας διαφοροποιούν από τα άλλα έμβια όντα. Και η δυνατότητα αυτή στηρίζεται στην μεταθετικότητα της Γλώσσας.
Περισσότερες λεπτομέρειες για όλα αυτά, μπορείτε να βρείτε στο podcast που ακολουθεί, και τις διαφάνειες που το συνοδεύουν.
Το podcast και οι συνοδευτικές διαφάνειες
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
- Γούτσος, Δ. (2020). Γλώσσα: Κείμενο, ποικιλία, σύστημα (2η έκδ.). Κριτική. Σελίδες 32-47.
- Martinet, A. (1997). Στοιχεία γενικής γλωσσολογίας (3η εκδ.). Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη]. Ενότητες 1-11, 1-12, 1-13
- Χριστίδης, Α.-Φ. (2005). Γενική γλωσσολογία Ι: Γενικά χαρακτηριστικά της γλώσσας [Σημειώσεις]. ΑΠΘ.
- Yule, G. (1985). The Properties of Language. Στο The Study of Language (3η εκδ., σελ. 16-24). Cambridge University Press.
Αχιλλέας Κωστούλας
Έχοντας περάσει, για σπουδές και εργασία, από τα Πανεπιστήμια του Μάντσεστερ (Ηνωμένο Βασίλειο) και Γκρατς (Αυστρία), διδάσκω γλωσσολογία και διδακτική της γλώσσας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Έχω δημοσιεύσει, μόνος και με συνεργάτ.ιδ.ες, βιβλία για τη γλώσσα και τη διδακτική της, όπως The Intentional Dynamics of TESOL (2021, De Gruyter), Ιδεολογίες, Γλωσσική Επικοινωνία και Εκπαίδευση (2021, Gutenberg) και Challenging Boundaries in Language Education (2019, Springer), καθώς και άρθρα σε διεθνή έγκριτα περιοδικά.
Το podcast
Στο επεισόδιο αυτό ακούγονται αποσπάσματα από τις πανεπιστημιακές μου διαλέξεις κατά την πανδημία (2020-2021), καθώς και στοιχεία που ηχογραφήθηκαν το καλοκαίρι του 2022. Οι διαφάνειες προέρχονται από το μάθημα “Γλωσσολογία και ελληνική γλώσσα” που δίδαξα κατά το εαρινό εξάμηνο του 2022. Τα περιεχόμενα του podcast και το συνοδευτικό υλικό απηχούν την επιστημονική μου κρίση και δεν εκφράζουν θέσεις του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Οι φωτογραφίες “τίτλου” είναι από το Adobe Stock και χρησιμοποιούνται κατόπιν άδειας. Το κομμάτια στο ηχητικό “χαλί” είναι ελεύθερα δικαιωμάτων.
Leave a Reply