Γεια σας,
Είμαι ο Αχιλλέας Κωστούλας, και στο podcast αυτό (διάρκειας 21 λεπτών) θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μια απάντηση στο ερώτημα αν τα ζώα έχουν γλώσσα ή αν, αντίθετα, η γλώσσα είναι προνόμιο μόνο του ανθρώπινου είδους.
Σκύλακια και γατάκια
Θα ξεκινήσουμε την αναζήτησή μας εξετάζοντας τα κατοικίδια ζώα: όσοι έχουμε κάποιο κατοικίδιο, ενδεχομένως θεωρούμε ότι μπορούμε να επικοινωνήσουμε με αυτό κατά τρόπους που δεν υστερούν σε σχέση με την ανθρώπινη επικοινωνία: μας καταλαβαίνουν όταν δίνουμε εντολές (έστω κι αν ενίοτε επιλέγουν να μας αγνοούν), και είναι σε θέση να μας μεταφέρουν τις ανάγκες και τα συναισθήματά τους με τρόπο απολύτως κατανοητό.
Όμως, η επικοινωνία των ζώων αυτών έχει έναν σημαντικό περιορισμό: είναι εγκλωβισμένη στο άμεσο χωρικό της περιβαλλον και το άμεσο χρονικό της πλαίσιο. Τα κατοικίδιά μας μπορούν να μας δηλώσουν ότι είναι χαρούμενα τώρα, αλλά όχι ότι χάρηκαν πολύ την προηγούμενη εβδομάδα. Μπορούν να εκφράσουν ότι νιώθουν απειλή από μια ηλεκτρική σκούπα που βλέπουν ή ακούν, αλλά δεν έχουν τρόπο να πουν ότι ίσως υπάρχει μια τρομακτική ηλεκτρική σκούπα στο σπίτι του γείτονα. Η μεταθετικότητα (displacement), η δυνατότητα δηλαδή να αναφερόμαστε σε πράγματα και καταστάσεις που δεν ανήκουν στο άμεσο πλαίσιο της επικοινωνίας, ή ακόμη και σε πράγματα που δεν υπάρχουν, είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της ανθρώπινης επικοινωνίας.
Ένας πιθανός αντίλογος είναι πως κάθε γλώσσα αντανακλά ένα συγκεκριμένο τρόπο ζωής (Lebensform). Ίσως λοιπον οι σημαντικές διαφορές ανάμεσα στο τι μπορούν να εκφράσουν τα ζώα και τι μπορούν να εκφράσουν οι άνθρωποι αντανακλούν αυτήν ακριβώς την απόσταση που χωρίζει τους τρόπους ζωής μας. Αν είναι έτσι, τότε το μόνο που έχει αποδείξει η μέχρι τώρα συζήτηση είναι πως τα ζώα δεν μπορούν να επικοινωνήσουν με τους δικούς μας όρους, όχι ότι δεν έχουν γλώσσα.
Αν ένα λιοντάρι μπορούσε να μιλήσει, εμείς δε θα μπορούσαμε να το κατανοήσουμε
Ludwig Wittgenstein (Φιλοσοφία της Ψυχολογίας, §327)
Μέλισσες και πίθηκοι
Για να απαντήσουμε στην ένσταση αυτή, θα στραφούμε τώρα στα ζώα εκείνα που ζουν σε οργανωμένες ομάδες. Θα αφήσουμε κατά μέρος τα μυρμήγκια, που επικοινωνούν ανταλλάσσοντας φερεμόνες, και θα εξετάσουμε το παράδειγμα των μελισσών και των πιθήκων.
Ο χορός των μελισσών
Όταν μια εργάτρια μέλισσα θέλει να ενημερώσει το υπόλοιπο σμήνος ότι έχει εντοπίσει μια νέα τοποθεσία με τροφή, το κάνει με έναν περίτεχνο συνδυασμό κινήσεων. Για παράδειγμα, αν η τροφή είναι σε μεγάλη απόσταση από την κυψέλη, τότε μόλις η εργάτρια επιστρέψει στην κυψέλη θα σταθεί κοντά στην είσοδο και, αφού μαζευτούν οι υπόποιπες εργάτριες γύρω της, θα αρχίσει να κινείται σε μια τροχιά (ή “χορό”) που μοιάζει με τον αριθμό “8”, κουνώντας παράλληλα την κοιλιά της. Οι υπόλοιπες μέλισσες, βλέποντας τον αριθμό των κινήσεων και τον προσανατολισμό του “8”, καταλαβαίνουν σε ποιά κατεύθυνση και σε πόση απόσταση πρέπει να πετάξουν για να βρούν την τροφή.
Ο χορός των μελισσών είναι το μοναδικό παράδειγμα επικοινωνίας, πέρα από την ανθρώπινη, που αναφέρεται σε κάτι πέρα από το άμεσο περιβάλλον πραγμάτωσής της. Η ιδιαιτερότητα αυτή, όμως, δεν αρκεί για να αποφανθούμε πως οι μέλισσες έχουν γλώσσα. Ένα πρόβλημα είναι πως ο χωρός αυτός είναι ένα “κλειστό” σύστημα επικοινωνίας, αποτελείται δηλαδή από προκαθορισμένα σημάδια με αυστηρά καθορισμένη σημασία το καθένα, σαν τα φανάρια στις διασταυρώσεις. Όπως όμως τα φανάρια δεν μπορούν να δηλώσουν κάτι που δεν το είχε προβλέψει ο εγκαταστάτης τους, έτσι και οι κινήσεις των μελισσών δεν μπορούν ούτε να τροποποιηθούν, ούτε να συνδυαστούν με κάποιο τρόπο για να δηλώσουν κάτι νέο.
Το σύστημα κραυγών των κερκοπιθήκων
Οι κερκοπίθηκοι Chlorocebus pygerythrus (παλαιότερη ταξονομική ονομασία: cercopithecus aethiops) είναι ένα είδος πιθήκων που ζούν σε αγέλες στην Αφρικανική σαβάνα. Μεταξύ τους επικοινωνούν με ένα σύστημα 27 κραυγών, που έχουν σταθερή σημασία η καθεμία. Κάποιες από αυτές αντιστοιχούν σε συναγερμό, όταν εντοπίζεται κάποιος θηρευτής. Για παράδειγμα, μια κραυγή φαίνεται ότι σημαίνει “προσοχή, αρπακτικό!”, και όταν ακούγεται, όλα τα μέλη της αγέλης κοιτάζουν προς την κατεύθυνση της κραυγής, ελέγχουν τον ουρανό και κρύβονται στα χορτάρια. Όταν ακούγεται μια άλλη, που φαίνεται πως σημαίνει “προσοχή, αιλουροειδές!”, οι πίθηκοι σκαρφαλώνουν στα πλησιέστερα δέντρα. Το σύστημα αυτό μοιάζει με μια πρωτόγονη γλώσσα, ίσως όχι πολύ διαφορετική από αυτή των προϊστορικών ανθρώπων.
Αλλά και στην περίπτωση αυτή μπορούμε να εγείρουμε δύο ενστάσεις, που αναφέρθηκαν και πιο πριν. Πρώτον, το σύστημα αυτό είναι κλειστό: δεν φαίνεται δηλαδή να έχει δυνατότητα να προσαμοστεί σε νέες, απροδόκητες καταστάσεις. Δευτερον, δεν χαρακτηρίζεται από μεταθετικότητα, την ικανότητα να αναφερθεί σε κάτι που δεν είναι άμεσα παρατηρήσιμο. Για τους λόγους αυτούς, είναι παρακινδυνευμένο να το χαρακτηρίσουμε ως γλώσσα.
Σε κάθε περίπτωση, είδαμε ότι τα διάφορα ζώα έχουν κάποια, περισσότερο ή λιγότερο περιορισμενη ικανότητα να επικοινωνούν μεταξύ τους και με τους ανθρώπους. Ωστόσο, η γλώσσα δεν περιορίζεται μόνο στην επικοινωνία και την ανταλλαγή πληροφοριών. Για το λόγο αυτό πρέπει, ίσως, να στεκόμαστε με επιφύλαξη απέναντι στις παρατηρήσεις αυτές.
Γλώσσα δεν είναι μόνο η μετάδοση πληροφοριών
Πειράματα με πιθήκους
Μια ακόμη αντίρρηση σε όσα έχουμε πει μέχρι τώρα είναι πως, ενώ έχουμε απορρίψει το ενδεχόμενο τα ζώα να έχουν ήδη κάποια δική τους γλώσσα, δεν έχουμε αποδείξει ότι δεν μπορούν να επικοινωνήσουν γλωσσικά. Ίσως απλά να έτυχε τα άλλα είδη να μην είχαν την ανάγκη ή την ευκαιρία να αναπτύξουν γλώσσα, αλλά αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι αυτή η ικανότητα αποτελεί βιολογικό προνόμιο του ανθρώπινου είδους.
Για να εξεταστεί και αυτό το ενδεχόμενο, πολλοί επιστήμονες –ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του 1970– πειραματίστηκαν με ζώα στα οποία προσπάθησαν να διδάξουν διάφορες γλώσσες, φυσικές και τεχνητές. Τα κυριότερα σχετικά ερευνητικά προγράμματα ήταν τα ακόλουθα:
- Gua και Viki: Πρόκειται για δύο πρώιμα πειράματα (1933 και 1947), στα οποία έγινε προσπάθεια να διδαχθούν χιμπατζήδες να μιλάνε αγγλικά, μέσα από φυσική έκθεση (Gua) και συστηματική διδασκαλία (Viki). Τα αποτελέσματα των προσπαθειών αυτών ήταν αρνητικά, πράγμα που εξηγείται και λόγω της διαφορετικής ανατομίας της αρθωτικής οδού των πιθήκων.
- Washoe και Koko: Στις δύο πολυετείς αυτές έρευνες, που υλοποιήθηκαν κατά τη δεκαετία του 1970, η χιμπατζίνα Washoe και η γοριλίνα Koko διδάχθηκαν την Αμερικανική νοηματική γλώσσα, ζώντας μαζί με τους εκπαιδευτές τους. Αναφέρεται πως κατέκτησαν ένα λεξιλόγιο αρκετών εκατοντάδων λέξεων, και πως απέκτησαν την ικανότητα να εκφράζονται σε αυτή με τρόπο που θυμίζει τον τηλεγραφικό λόγο των νηπίων. Ανάλογα με το πόσο ελαστικά εφαρμόσουμε τα κριτήρια, φαίνεται πως ο λόγος των πιθήκων αυτών είχε στοιχεία δημιουργικότητας και μεταθετικότητας, αλλά και διαγενεακής μετάδοσης.
- Nim Chimpsky: Το πρόγραμμα αυτό είχε μικρότερη επιτυχία από τα προηγούμενα, καθώς ο χιμπατζής Nim δεν ανέπτυξε ευρύ λεξιλόγιο, και ο λόγος του έδειχνε να είναι μηχανικός. Τα αποτελέσματα αυτά έχουν αποδοθεί, από ορισμένους, στις αφύσικες συνθήκες ανατροφής του Nim ως πειραματόζωου, και από άλλους στις σχετικά αυστηρές και αντικειμενικές διαδικασίες καταγραφής και ερμηνείας.
Κλείνοντας
Αν και η έρευνα σχετικά με την ικανότητα των ζώων να εκφράζονται γλωσσικά δείχνει να έχει σταματήσει αφήνοντας το ερώτημα ανοιχτό, η συνεισφορά της στη γλωσσολογία παραμένει σημαντική. Εξετάζοντας και αντιπαραβάλλοντας διαφορετικές μορφές επικοινωνίας, μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα τι είναι τελικά αυτό που κάνει την ανθρώπινη γλώσσα διαφορετική και με ποιον τρόπο η διαφορετικότητα αυτή συνδέεται με τα μοναδικά χαρακτηριστικά του ανθρώπινου είδους.
Περισσότερα για το θέμα αυτό θα βρείτε στο podcast και τις διαφάνειες που το συνοδεύουν. Αλλά πέρα από αυτά, θα είχε ιδιαίτερη αξία, νομίζω, αν συνεχίζαμε την διερευνηση αυτή και στα σχόλια, στο τέλος της σελίδας αυτής, όπου μπορείτε να γράψετε τις δικές σας σκέψεις σχετικά με το γιατί η γλώσσα είναι (ή δεν είναι) μοναδικό ίδιον του ανθρώπου.
To podcast και συνοδευτικές διαφάνειες
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
- Aitchison, J. (2008). Animals that try to talk: Is language restricted to humans? Στο The articulate mammal: An introduction to psycholinguistics (5η εκδ.) (Κεφ. 2). Routledge.
- Fromkin, V., Rodman, R. και Hyams, N. (2003/2005). Οι “γλώσσες των ζώων”. Στο Εισαγωγή στη μελέτη της Γλώσσας (σελ. 56-59). Πατάκης.
- Fromkin, V., Rodman, R. και Hyams, N. (2003/2005). Μπορούν οι χιμπαντζήδες να μάθουν μια ανθρώπινη γλώσσα;. Στο Εισαγωγή στη μελέτη της Γλώσσας (σελ. 494-500). Πατάκης.
- Μέιερ, E. (2022). Οι γλώσσες των ζώων (μτφρ. Ε. Παπακυριακού). Καστανιώτης.
- Sayfarth, R. M., Cheney, D. L., & Marler, P. (1980). Vervet monkey alarm calls: Semantic communication in a free-ranging primate. Animal Behaviour, 28(4), 1070-1094. https://doi.org/10.1016/S0003-3472(80)80097-2
- Yule, G. (2020). Animals and human language. Στο The Study of Language (7η εκδ.) (Κεφ. 2). Cambridge University Press.
