Γειά σας! Είμαι ο Αχιλλέας Κωστούλας, και στο podcast αυτό (διάρκειας 28 λεπτών) μιλάω για τρεις διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους μπορεί να αξιοποιηθεί η γλωσσολογική σκέψη: την περιγραφή, τη ρύθμιση και την ερμηνεία.
Επεισόδια κύκλου “Η Γλωσσολογία”
- Ιστορία της γλωσσολογίας
- Τι δουλειά κάνουν οι γλωσσολόγοι;
- Είναι όλοι οι γλωσσολόγοι ίδιοι;
- Περιγραφή, ρύθμιση και ερμηνεία (αυτό το επεισόδιο)
Οι τρεις κατευθύνσεις της γλωσσολογίας
Περιγραφή
Η γλωσσολογική περιγραφή αποσκοπεί στην, όσο γίνεται, ακριβέστερη και πληρέστερη καταγραφή της γλώσσας. Θα λέγαμε ότι έχει ως στόχο τη δημιουργία ενός πλήρους λεξικού και μιας ακριβούς γραμματικής της γλώσσας. Συνδέθηκε με τη διαδικασία της εθνογένεσης, καθώς βοήθησε να ξεχωρίσουν τα στοιχεία εκείνα που διαφοροποιούν την κάθε “εθνική” γλώσσα από αυτές των γειτονικών λαών. Όμως, η περιγραφή δεν αφορά μόνο την πρότυπη, ή “καθαρή” μορφή της γλώσσας. Αντίθετα, επιδιώκει την καταγραφή κάθε προφοράς, λέξης ή δομής που απαντά, ακόμη κι αν αυτή φαίνεται παράξενη.
Ρύθμιση
Ως γλωσσολογική ρύθμιση εννοούμε την χρήση της γλωσσολογικής γνώσης για να επιβάλουμε αλλαγές στη γλώσσα μέσω διορθωτικών πρακτικών. Η ρύθμιση χρησιμοποιεί λεξικά και γραμματικές με έναν περιοριστικό τρόπο, ώστε να πετύχει τη συντήρηση στοιχείων της γλώσσας που θεωρούνται σημαντικά, ή τη “βελτίωση” της, συμφωνα με κάποια κριτήρια, συνήθως αυθαίρετα, και πάντως ιδεολογικά χρωματισμένα.
Ερμηνεία
Η γλωσσολογική ερμηνεία είναι μια προσπάθεια να διατυπώσουμε υποθέσεις και θεωρητικά μοντέλα για τη γλώσσα, την εξέλιξή της, και τη σχέση της με τους ανθρώπους που τη χρησιμοποιούν. Εκκινεί από την περιγραφή, αλλά δεν περιορίζεται σε αυτήν. Στον πυρήνα της ερμηνευτικής κατευθυνσης είναι η αμφισβήτηση του προφανούς και η αναζήτηση των βαθύτερων και γενικότερων μηχανισμών που αφορούν τη γλωσσική συμπεριφορά.
Η γλωσσολογική ερμηνεία στηρίζεται στην αμφισβήτηση του προφανούς
Η πολιτική διάσταση περιγραφής, ρύθμισης και ερμηνείας
Παρά τις αντιρρήσεις που προβάλλονται από ορισμένους, ο τρόπος που επιλέγουμε να χρησιμοποιούμε την γλωσσολογική γνώση έχει (και) πολιτικό χαρακτήρα. Με άλλα λόγια, το αν θα επιλέξουμε να κάνουμε ρύθμιση, περιγραφή ή ερμηνεία, εξαρτάται από τη γενική πολιτική μας στάση και παράγει πολιτικά αποτελέσματα.
Πολιτικές προεκτάσεις της περιγραφής
Οι γλωσσολόγοι που αναλαμβάνουν ως αποστολή τους την περιγραφή συχνά διατείνονται ότι τα πολιτικά και κοινωνικά ερωτήματα είναι έξω από το πλαίσιο της επιστήμης τους, όπως την αντιλαμβάνονται αυτοί. Όσοι ισχυρίζονται αυτό, συνήθως εθελοτυφλούν, επειδή κάθε περιγραφή, ακόμη κι αν μένει πολύ κοντά στα δεδομένα, στηρίζεται σε θεμελιώδεις παραδοχές για τη γλώσσα και την κοινωνία (π.χ. ποια είναι τα όρια της γλώσσας, ποιοι είναι κατάλληλοι πληροφοριοδότες κ.α.). Οι παραδοχές αυτές έχουν ιδεολογικό πρόσημο, έστω κι αν αυτό δεν είναι προφανές, και όταν εξαιρούνται από τον κριτικό έλεγχο, αυτό ισοδυναμεί με ανεπιφύλακτη αποδοχή της υποκείμενης ιδεολογίας.
Πολιτικές προεκτάσεις της ρύθμισης
Από τις τρεις κατευθύνσεις, τον πιο διαφανή πολιτικό χαρακτήρα τον έχει η γλωσσική ρύθμιση. Οι άνθρωποι που χρησιμοποιούν τη γλωσσολογική γνώση με ρυθμιστικό τρόπο προάγουν ένα ιδεατό πρότυπο της γλώσσας. Η πρότυπη αυτή γλώσσα δεν είναι όμως ουδέτερη. Συνδέεται, αντίθετα, με την κοινωνική ομάδα εκείνη που ασκεί εξουσία (ή θέλουμε να ασκεί εξουσία). Στα ελληνικά πράγματα, ειδικά, η γλωσσική ρύθμιση συνδέεται με έναν αρχαιολατρικό προσανατολισμό της γλώσσας (είτε μιλάμε για την καθαρεύουσα στο παρελθόν, είτε για τη νεοκαθαρεύουσα σήμερα), τον αντιδημοκρατικό διαχωρισμό της γλωσσικής κοινότητας με εξωγλωσσικά (π.χ. πολιτικά) κριτήρια και την απαξίωση όσων δεν ανήκουν σε μια γλωσσική ελίτ.
Πολιτικές προεκτάσεις της ερμηνείας
Η γλωσσολογική ερμηνεία είναι και αυτή πολιτικά χρωματισμένη. Ήδη από τις απαρχές της, έθετε προγραμματικά ερωτήματα και έδινε απαντήσεις που έρχονταν σε αντίθεση με την “κοινή λογική” της εποχής. Για παράδειγμα, τα πορίσματα της ιστορικο-συγκριτικής μελέτης της γλώσσας αμφισβητούσαν εδραιωμένες αντιλήψεις για την ιστορία των εθνών. Αποκάλυπταν ομοιότητες μεταξύ γλωσσών που θεωρούνταν πολύ διαφορετικές, και δημιουργούσαν αμηχανία σε όσους διακήρυτταν θεμελιώδεις διαφορές μεταξύ των εθνών. Αλλά και σήμερα, στα δικά μας πράγματα, η ερμηνεία φαινομένων όπως, π.χ., ο γλωσσικός δανεισμός, αμφισβητούν ιδεολογήματα σχετικά με τη συνέχεια και την “καθαρότητα” του έθνους. Όσοι γλωσσολόγοι αντιλαμβάνονται την αποστολή της επιστήμης ως ερμηνεία, θέτουν στον πυρήνα της την κριτική σκέψη, και αυτό αποτελεί πολιτική στάση.
Η ερμηνευτική γλωσσολογία στηρίζεται στην αμφισβήτηση, και η αμφισβήτηση είναι πολιτική στάση
Ανακεφαλαιώνοντας
Για να συνοψίσουμε, ειδαμε ότι η γλωσσολογία μπορεί να στραφεί σε τρεις κατευθύνσεις, την περιγραφή, τη ρύθμιση και την ερμηνεία. Από αυτές, η στάση που συνάδει περισσότερο με την επιστημονική οπτική είναι η ερμηνεία. Καμία από τις τρεις κατευθύνσεις δεν είναι πολιτικά ουδέτερη, και δε θα μπορούσε να είναι. Ωστόσο, η ερμηνεία έχει στον πυρήνα της την γόνιμη αμφισβήτηση, και δεν εξαιρεί από τον κριτικό αυτό έλεγχο ούτε τις δικές τις ιδεολογικές καταβολές – είναι, δηλαδή, μια στάση πιο έντιμη επιστημονικά.
Θα χαρώ πολύ να διαβάσω και τις δικές σας σκέψεις, απορίες, ή παρατηρήσεις σχετικά με το θέμα αυτό, αν θελήσετε να αφήσετε κάποιο μήνυμα στο κάτω μέρος αυτής της σελίδας.
Καλή ακρόαση!
Το podcast και συνοδευτικές διαφάνειες
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
- Κωστούλας, Α. (2023, 26 Μαρτίου). Διαιτητές, θεατές ή αδαμαντωρύχοι; Ο ρόλος των γλωσσολόγων. Εφημερίδα Πολίτης.
- Lyons, J. (1981). Language and linguistics: An intoduction (Ενότητα 2.4). Cambridge University Press. [μτφ. στα ελληνικά: Εισαγωγή στη γλωσσολογία, εκδ. Πατάκη]
- Παναγιωτίδης, Φ. (2013). Οι γλωσσολογοι και οι άλλοι: Περιγραφή και ρύθμιση. Στο Μίλα μου για Γλώσσα: Μικρή εισαγωγή στη γλωσσολογία. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
- Παναγιωτίδης, Φ. (2021). Επέστρεφε ξανά και ξανά. Στο Μέσα από τις λέξεις: Θέματα στη γραμματική των λέξεων για όσους (νομίζουν) ότι βαριούνται τη γλωσσολογία. Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου.
Αχιλλέας Κωστούλας
Έχοντας περάσει, για σπουδές και εργασία, από τα Πανεπιστήμια του Μάντσεστερ (Ηνωμένο Βασίλειο) και Γκρατς (Αυστρία), διδάσκω γλωσσολογία και διδακτική της γλώσσας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Έχω δημοσιεύσει, μόνος και με συνεργάτ.ιδ.ες, βιβλία για τη γλώσσα και τη διδακτική της, όπως The Intentional Dynamics of TESOL (2021, De Gruyter), Ιδεολογίες, Γλωσσική Επικοινωνία και Εκπαίδευση (2021, Gutenberg) και Challenging Boundaries in Language Education (2019, Springer), καθώς και άρθρα σε διεθνή έγκριτα περιοδικά.
Το podcast
Στο επεισόδιο αυτό ακούγονται αποσπάσματα από τις πανεπιστημιακές μου διαλέξεις κατά την πανδημία (2020-2021), καθώς και στοιχεία που ηχογραφήθηκαν το καλοκαίρι του 2022. Οι διαφάνειες προέρχονται από το μάθημα “Γλωσσολογία και ελληνική γλώσσα” που δίδαξα κατά το εαρινό εξάμηνο του 2022. Τα περιεχόμενα του podcast και το συνοδευτικό υλικό απηχούν την επιστημονική μου κρίση και δεν εκφράζουν θέσεις του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Οι φωτογραφίες “τίτλου” είναι από το Adobe Stock και χρησιμοποιούνται κατόπιν άδειας. Το κομμάτια στο ηχητικό “χαλί” είναι ελεύθερα δικαιωμάτων.
Leave a Reply