Γειά σας! Είμαι ο Αχιλλέας Κωστούλας, και σας καλωσορίζω στις Γλωσσολογικές Αναζητήσεις. Με το podcast αυτό (διάρκειας 28 περίπου λεπτών), ξεκινάμε μια εξερεύνηση στην ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Η περιήγηση αυτή, που θα ολοκληρωθεί σε τέσσερα επεισόδια, θα εστιάσει στην προϊστορία της ελληνικής γλώσσας, στην κλασική εποχή, στη βυζαντινή περίοδο και – τέλος- στη νεότερη ιστορία.

Στόχος μας δεν είναι η ενδελεχής καταγραφή όλης της τρισχιλιετούς διαδρομής, αλλά η επιλεκτική μελέτη πτυχών της ιστορίας που θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε πληρέστερα το γλωσσικό μας παρόν. Διατρέχοντας λοιπόν την ιστορία της γλώσσας μας, θα προβληματιστούμε σχετικά με τα εξής ερωτήματα:

• από πού κατάγεται η ελληνική γλώσσα και ποια σχέση έχει με άλλες γλώσσες;
• ποια είναι η σχέση της Νέας με την Αρχαία Ελληνική;
• γιατί στα ελληνικά συνυπάρχουν συχνά λόγιοι και καθημερινοί τύποι;
• τι ήταν το Γλωσσικό Ζήτημα και γιατί μας αφορά ακόμη;

---

Χαρτογραφώντας τις απαρχές της ελληνικής

Το σημείο αφετηρίας αυτής της αναζήτησης τοποθετείται στο απώτερο παρελθόν. Στο επεισόδιο αυτό εξετάζουμε την προϊστορία της ελληνικής γλώσσας: την πρωτο-ινδοευρωπαϊκή τις προελληνικές και πρωτοελληνικές γλώσσες.

Η πρωτο-ινδοευρωπαϊκή γλώσσα

Είδαμε σε προηγούμενο επεισόδιο ότι το ενδιαφέρον για τη συστηματική μελέτη των γλωσσών συνδέθηκε με την ανακάλυψη νέων (για τους Ευρωπαίους) λαών και πολιτισμών κατά την Εποχή των Ανακαλύψεων. Η μελέτη των γλωσσών αυτών είχε ένα πρακτικό όφελος: επέτρεπε στους Ευρωπαίους αποικιοκράτες να συνδιαλέγονται με τους νέους λαούς, να τους εκχριστιανίζουν και να τους κυβερνούν. Είχε όμως και μερικά απροσδόκητα αποτελέσματα.

To 1783, o βρετανός λόγιος Sir William Jones διορίζεται ως δικαστικός στην Καλκούτα της Ινδίας (που ήταν τότε υπό Αγγλική κατοχή). Στο πλαίσιο των καθηκόντων του, μελετά ινδικά νομικά κείμενα, και αργότερα τις Βέδες θρησκευτικά κείμενα των Ινδουιστών. Τα κείμενα αυτά είναι γραμμένα στα Σανσκριτικά, αρχαία γλώσσα της Ινδίας. Ο Jones, που γνώριζε ήδη αρχαία ελληνικά, λατινικά και περσικά, άρχισε να παρατηρεί κάποιες ανεξήγητες ομοιότητες.

Η μελέτη των ομοιοτήτων μεταξύ πολλών γλωσσών στην Ευρώπη, την Περσία και την Ινδική χερσόνησο οδήγησε στο συμπέρασμα ότι αυτές πρέπει να κατάγονται από έναν κοινό πρόγονο. Η προγονική αυτή γλώσσα, για την οποία δεν υπάρχουν γραπτά τεκμήρια, ονομάζεται Πρωτο-ΙνδοΕυρωπαϊκή (ΠΙΕ). Οι γλώσσες που κατάγονται από την ΠΙΕ συναποτελούν την Ινδοευρωπαϊκή ομογλωσσία (: οικογένεια γλωσσών).

Για τους ανθρώπους που μιλούσαν την Πρωτο-ινδοευρωπαϊκή δεν μπορούμε να ξέρουμε πολλά. Εικάζουμε όμως ότι ζούσαν στην Ευρασιατική στέππα από την 5^η έως την 3^η χιλιετία π.Χ. και πως ήταν νομαδικά και πολεμικά φύλα. Η γλώσσα τους δεν έχει αφήσει γραπτά κατάλοιπα, καθώς η γραφή δεν είχε ανακαλυφθεί ακόμη.

Από αυτή την προγονική κοιτίδα, ο λαός (ή οι λαοί) που μιλούσαν Πρωτο-ινδοευρωπαικά, αποκόπηκαν κατά κύματα και εξαπλώθηκαν σταδιακά στις περιοχές που ομιλούνται τώρα οι θυγατέρες γλώσσες της ομογλωσσίας. Ένας από τους κλάδους αυτούς, που κινήθηκε προς τη βαλκανική, ήταν οι πρόγονοι των Ελλήνων.

---

Οι προελληνικοί λαοί

Στον ελλαδικό χώρο ζούσαν πολλά προ-ελληνικά φύλα. Κάποια ονόματα λαών που μας είναι γνωστά είναι Πελασγοί, Κάρες, Λέλεγες, Ετεοκρήτες (: γνήσιοι Κρητικοί) κ.α. Για τους λαούς αυτούς υπάρχουν λίγες ιστορικές και λογοτεχνικές μαρτυρίες.

Μια χώρα, η Κρήτη, μέσα βρίσκεται στο πέλαο το κρασάτο,
περίσσια πλούσια, θαλασσόζωστη, πανώρια· πολιτείες
έχει ενενήντα· μύριοι, αρίφνητοι ζουν πάνω άνθρωποι, κι είναι
πολλές οι γλώσσες τους, ανάκατες. Θρέφει Αχαιούς η Κρήτη,
και βέρους Κρητικούς αντρόκαρδους, και Δωριείς, που ζούνε
σε τρεις φυλές, κι ακόμα Κύδωνες και Πελασγούς αρχόντους.
(Ομήρου Οδύσσεια, τ 172-177, Μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή)

Οι λαοί αυτοί μιλούσαν σίγουρα δικές τους γλώσσες, μη ελληνικές (Ο Θουκυδίδης τους χαρακτηρίζει ρητά “βάρβαρους”). Για τις γλώσσες που μιλούσαν, έχουμε λιγοστές πηγές, λίγες άμεσες και ελάχιστες έμμεσες. Άμεσες πηγές θεωρούνται τα αρχαιολογικά σπαράγματα που έχουν αφήσει, γραμμένα με πολλά διαφορετικά αλφάβητα. Έμμεσες πηγές θεωρούνται οι λέξεις που έχουν επιβιώσει στα αρχαία ελληνικά, αλλά και στις ημέρες μας.

---

Η Γραμμική Α’

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα γραπτού τεκμηρίου γραμμένου σε κάποια προελληνική γλώσσα είναι ο Δίσκος της Φαιστού. Το πήλινο αυτό δισκίο έχει χαραγμένα πάνω του σύμβολα σε ένα σύστημα γραφής που δεν μας είναι κατανοητό (Γραμμική Α’). Ο κύριος λόγος που δεν μπορούμε να διαβάσουμε τη Γραμμική Α’ είναι επειδή δεν γνωρίζουμε ποια γλώσσα αποτυπώνει – είναι μάλιστα πιθανότατο η γλώσσα αυτή να έχει χαθεί.

Η ερώτηση αυτή [δηλ. σε τι γλώσσα είναι γραμμένη η Γραμμική Α’ ] έχει διατυπωθεί πολλές φορές και αρκετοί είναι εκείνοι, ερασιτέχνες και ειδικοί, που νόμισαν πως μπορούν να δώσουν μια απάντηση. Διέκριναν στη γραμμική Α τη σημιτική, την ελληνική, τη σανσκριτική, τη λουβική, τη χεττιτική, τη λυκική, την καρική, τη βασκική κ.α. Παρ’ όλα αυτά δεν είναι δυνατόν όλες οι αποκρυπτογραφήσεις να είναι, ταυτόχρονα, σωστές. Η αλήθεια είναι πως μέχρι σήμερα καμία από τις αποκρυπτογραφήσεις αυτές δεν κατάφερε να πείσει την επιστημονική κοινότητα. Ένας από τους λόγους αυτής της αποτυχίας είναι πως η γραμμική Α’ δεν παρουσιάζει εμφανή ομοιότητα με καμία γνωστή γλώσσα, αν και μπορεί κανείς να βρει εμφανή σημεία με πολλές γλώσσες.

Duhoux, Y. (2001). Γραμμική Α (μτφ. Ε. Τσελέντη & Α. Καραστάση). Στο Α.-Φ. Χριστίδης (Επιμ.), Ιστορία της ελληνικής γλώσσας (σελ. 180-184). ΙΝΣ. [παράθεμα: σ. 181]

---

Προελληνικές λέξεις που επιβιώνουν και σήμερα

Για τις προελληνικές γλώσσες έχουμε όμως και έμμεσες μαρτυρίες, τις λέξεις που μας έχουν κληροδοτήσει. Τέτοιες είναι:

• Κύρια ονόματα, π.χ. Μίνως, Ραδάμανθης, Οδυσσεύς κ.α.
• Τοπωνύμια: π.χ. Ερύμανθος, Κόρινθος, Ζάκυνθος, Λυκαβηττός, Κνωσσός, Παρνασσός κ.α.
• Ονόματα ζώων και φυτών: π.χ. τόνος, δάφνη, ερέβινθος (το ρεβύθι), κολοκύνθη κ.α.
• Άλλες λέξες: θάλασσα (!), λαβύρινθος κ.α.

Λέξεις όπως οι παραπάνω είναι αρκετά βέβαιο ότι είχαν μη ελληνική ετυμολογία, γιατί η φωνολογική τους δομή διαφέρει από τις υπόλοιπες ελληνικές. Για παράδειγμα, το σύμπλεγμα [nθ] που εμφανίζεται συχνά σε ονομασίες αρχαίων πόλεων, δεν είναι καθόλου συχνό στα ελληνικά, ενώ θυμίζει το [nd] που βρίσκουμε σε τοπωνύμια ανατολικών γλωσσών. Όπως και να έχει, πάντως, οι λέξεις αυτές αφομοιώθηκαν πλήρως και πολύ νωρίς στο ελληνικό γλωσσικό σύστημα, και θεωρούνται ως το προελληνικό υπόστρωμα της γλώσσας μας.

---

Η Μυκηναϊκή εποχή

Η συνάντηση των πρωτοελληνικών και των προελληνικών φύλων εικάζεται πως έγινε ανάμεσα στο 3.000 και το 1.700 π.Χ. και σχεδόν σίγουρα δεν ήταν ειρηνική. Μας φέρνει πάντως στον επόμενο αναβαθμό της αναζήτησής μας, όπου περνάμε από την προϊστορία της ελληνικής γλώσσας στην ιστορία της.

Η Γραμμική Β’

Τα πρώτα γραπτά τεκμήρια της ελληνικής γλώσσας, που αποτελούν και συμβατικά το ορόσημο στο οποίο ξεκινά η ιστορία της, ανάγονται στον 15^ο π.Χ. αιώνα. Πρόκειται για πήλινες πινακίδες που βρέθηκαν σε ανασκαφές μυκηναϊκών ανακτόρων. Οι πινακίδες είναι γραμμένες με σύμβολα όμοια με αυτά της Γραμμικής Α’. Για το λόγο αυτό το σύστημα γραφής ονομάζεται Γραμμική Β’.

Επειδή τα (γνωστά) σύμβολα της Γραμμικής Β’ είναι 89, ήταν εύκολο να εικάσουμε ότι αντιστοιχούσαν σε συλλαβές, όχι φθόγγους. Αυτό μας βοηθάει, επειδή στις γλώσσες που έχουν κλιτικό σύστημα, το πρώτο κομμάτι της λέξης είναι σταθερό, ενώ αλλάζει η τελευταία συλλαβή. Όταν λοιπόν βλέπουμε το ίδιο σύμπλεγμα συμβόλων να επαναλαμβάνεται, αλλά με διαφορετικό τελικό σύμβολο, μπορούμε να υποθέσουμε με αρκετή ασφάλεια ότι το τελευταίο αυτό σύμβολο αναπαριστά την κατάληξη της λέξης. Οι καταλήξεις, τόσο στα αρχαία όσο και στα νέα ελληνικά, είναι σχετικά λίγες, και ήταν εύκολο να ταυτοποιηθούν, και στη συνεχεια με βάση αυτές αναγνωρίστηκαν στη συνέχεια και τα (περισσότερα από τα) υπόλοιπα σύμβολα. Στην προσπάθεια αυτή βοήθησε και ότι πολλές πινακίδες είχαν, δίπλα στις λέξεις, και εικονογράμματα (σαν emoji!) για να διευκολύνουν την ανάγνωση.

---

Άλλη προφορά, άλλη γραφή

Το συλλαβογραφικό σύστημα δεν αποδίδει με μεγάλη ακρίβεια την προφορά της μυκηναϊκής ελληνικής. Για παράδειγμα η λέξη “φάσγανα” (: σπαθιά) γράφεται με τα συλλαβογράμματα PA-KA-NA, ενώ τα σύμβολα ΤΙ-RI-PO-DE αποτυπώνουν τη λέξη “τρίποδες”. Ο γλωσσολόγος Α.-Φ. Χριστίδης γράφει σχετικά:

Αλλά γιατί στη γραμμική Β ο πληθυντικός τρίποδες γράφεται ti-ri-po-de; Έτσι προφερόταν εκείνη την εποχή; Η απάντηση είναι όχι. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι η γραμμική Β (που, όπως είπαμε, είναι συλλαβικό σύστημα γραφής που αποτυπώνει συλλαβές οι οποίες αποτελούνται από ένα σύμφωνο και ένα φωνήεν) δεν έχει σημάδια για συμφωνικά συμπλέγματα, συμπλέγματα δηλαδή που αποτελούνται από σύμφωνα στη σειρά. Τα συμφωνικά συμπλέγματα (όπως το τρ του τρίπους λ.χ.) αναλύονται. Αυτό που γίνεται είναι ότι το συμφωνικό σύμπλεγμα παριστάνεται με δύο σημάδια, καθένα από τα οποία δηλώνει ένα από τα σύμφωνα μαζί με το φωνήεν που ακολουθεί. Έτσι, η ακολουθία τρι δηλώνεται με δύο συλλαβικά σημάδια: ti-ri. Η ακολουθία πτο, όπως στη λέξη πτόλις ‘πόλη’, αναλύεται (χωρίζεται) και δηλώνεται με δύο συλλαβικά σημάδια, και η πλήρης λέξη είναι po-to-li. 

Χριστίδης, Α.-Φ. (2005). Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας (σελ. 64-75). ΙΝΣ.

Η αναντιστοιχία όμως γραφής και προφοράς μάλλον δεν αποτελούσε πρόβλημα, επειδή τα κείμενα αυτά διακινούνταν αποκλειστικά μέσα στην ανακτορική γραφειοκρατία. Στο «κλειστό» αυτό σύστημα, και για τους περιορισμένους σκοπούς που χρησιμοποιούνταν (π.χ. απογραφές αγαθών, φορολογικοί κατάλογοι), ήταν σαφές τι σήμαινε κάθε «λέξη». Από την άλλη, οι ελλείψεις και ασάφειες του συστήματος σίγουρα δυσχέραιναν τόσο τη γραφή όσο και την ανάγνωση των γραπτών από το ευρύ κοινό και εμπόδιζαν την πλατιά διάδοση του.

H γλώσσα μας δεν είναι ούτε ανώτερη από άλλες, ούτε καθαρή από ξένα στοιχεία, ούτε μεταφυσικά συνδεδεμένη με αυτόν τον τόπο.

Συμπέρασμα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα που μας αφήνει αυτή η περιήγηση στην προϊστορία της ελληνικής γλώσσας είναι, κατά τη γνώμη μου, πώς η γλώσσα που μιλάμε δεν είναι ούτε ανώτερη από τις άλλες, ούτε καθαρή από ξένα στοιχεία, ούτε μοναδικά συνδεδεμένη με αυτόν τον τόπο. Αυτά είναι όλα μεταφυσικά στοιχεία με τα οποία έχει επενδύσει τη γλώσσα το εθνικό μας φαντασιακό. Ας μη θεωρηθεί πως η διαπίστωση μειώνει κάπως τον ελληνικό πολιτισμό, αρχαίο ή νεότερο. Το αντίθετο, μάλλον: η παρακαταθήκη που κουβαλάμε είναι, ίσως, πολύ σημαντικότερη αν τη δούμε ως αποτέλεσμα της διάνοιας των ανθρώπων που μας την κατέλειπαν, των αξιών μέσα στις οποίες ζούσαν, του τρόπου ζωής τους, και όχι σαν ένα φυσικό επακόλουθο του ότι έτυχε να δραστηριοποιούνται σε μια κοινωνία όπου ομιλούνταν μια γλώσσα ιδιαίτερη.

---

To Podcast και οι συνοδευτικές διαφάνειες

---

---

---