Γειά σας. Είμαι ο Αχιλλέας Κωστούλας, και σας καλωσορίζω στις Γλωσσολογικές Αναζητήσεις. Το επεισόδιο αυτό είναι το δεύτερο σε μια σειρά που εξετάζει πώς αλλάζουν οι γλώσσες στο χρόνο. Στο προηγούμενό μας επεισόδιο προσεγγίσαμε τη γλωσσική αλλαγή από μια θεωρητική οπτική, εστιάζοντας στη διαφορά συγχρονικής και διαχρονικής περιγραφής. Θα συνεχίσουμε την αναζήτηση αυτή με κάπως πιο συγκεκριμένα παραδείγματα, αντλώντας από την ιστορική διαδρομή της ελληνικής γλώσσας.

---

Γλωσσική Αλλαγή: Από τα αρχαία στα νέα ελληνικά

Σκοπός της αναζήτησης αυτής είναι να δούμε πως οι αλλαγές αυτές είναι φυσικές διεργασίες, δηλαδή μεταβολές που συμβαίνουν φυσικά στη γλώσσα. Με τον τρόπο αυτό, θα επιχειρήσουμε να αρθρώσουμε έναν επιστημονικά συγκροτημένο αντίλογο σε δύο αλληλένδετες παρανοήσεις για τη γλώσσα: την κινδυνολογική αντίληψη ότι οι αλλαγές αποτελούν φθορά, και την πρόταση για επιστροφή στις αρχικές μορφές των ελληνικών. Ειδικότερα, θα δούμε –επιλεκτικά– ορισμένα παραδείγματα από τη φωνολογία (προφορά), τη μορφολογία (γραμματικό γένος και γραμματικές καταλήξεις) και τη σημασιολογία των λέξεων.

---

Φωνολογικές μεταβολές

Γνωρίζουμε πώς ακριβώς προφέρονταν τα ελληνικά παλαιότερα; Σε κάποια έκταση, ναι, γιατί έχουμε ηχογραφήσεις μέχρι και τις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Ήδη στο μικρό αυτό διάστημα, είναι ορατές κάποιες μεταβολές στην προφορά, αλλά χρειάζονται προσεκτική ακρόαση και βέβαια δεν ξέρουμε πόσο αντιπροσωπευτικές ήταν του τρόπου με τον οποίο μιλούσαν όλοι όσοι / όλες όσες δεν είχαν ευκαιρία να ηχογραφηθούν. Για παλαιότερες εποχές, μπορούμε να βγάλουμε κάποια έμμεσα συμπεράσματα από την προσεκτική ανάγνωση των γραπτών τεκμηρίων.

Αγελάδες…

Σήμερα, όταν θέλουμε να περιγράψουμε τον ήχο που κάνουν οι αγελάδες, λέμε ότι «μουγκρίζουν». Η λέξη αυτή είναι ηχομιμητική, μιμείται δηλαδή τον ήχο που περιγράφει (όπως π.χ. το «νιαουρίζω» ή το «πλατσουρίζω»). Στα αρχαία ελληνικά, η αντίστοιχη ηχομιμητική λέξη ήταν «μυκώμαι». Επειδή δεν είναι τόσο πιθανό να άλλαξε ο τρόπος που μουγκρίζουν οι αγελάδες, είναι λογικό να εικάσουμε ότι το γράμμα <υ> αποτύπωνε τον ήχο [υ]. Εξάλλου, θα ήταν περίεργο οι αρχαίοι Έλληνες να είχαν πολλά γράμματα για να αποτυπώσουν τον ήχο [i] και κανέναν για το [υ]. Με την πάροδο του χρόνου, η προφορά άλλαξε, όχι όμως και η ορθογραφία.

και πρόβατα…

Ανάλογες ενδείξεις έχουμε και με άλλες ηχομιμητικές λέξεις. Ο Κρατίνος (5^ος π.χ. αι.) γράφει για κάποιον πως «Ὁ δ’ ἠλίθιος ὥσπερ πρόβατον βῆ βῆ λέγων βαδίζει» (Περπατάει ο ηλίθιος σαν πρόβατο και λέει βη βη». Πρέπει να υποθέσουμε πως η λέξη «βῆ» αντιστοιχεί στον ήχο [be:], που κάνουν τα πρόβατα. Με άλλα λόγια, το γράμμα <η> αποτύπωνε ένα μακρό [e:] και το <β> τον ήχο [b].

και αυτοκράτορες.

Εκτός από τις ηχομιμητικές λέξεις, ενδείξεις ότι η προφορά έχει μεταβληθεί έχουμε και από δάνειες λέξεις. Σε γενικές γραμμές, οι αρχαίοι Ρωμαίοι έγραφαν τη γλώσσα τους όπως την άκουγαν. Συνεπώς, στη λατινική λέξη CAESAR (συχνά και CÆSAR), το ΑΕ αντιστοιχεί σε δύο φωνήεντα που προφέρονται μαζί (δι-φθογγο). Εξάλλου, και οι Γερμανοί, που δανείστηκαν τη λέξη από τους Ρωμαίους, την υιοθέτησαν ως Kaiser, προφορά που διατηρείται και σήμερα.

Όταν λοιπόν βλέπουμε πως και οι αρχαίοι Έλληνες έγραψαν τη δάνεια λέξη ΚΑΙΣΑΡ με δύο γράμματα (α+ι), και το πιο λογικό συμπέρασμα είναι πως τα δύο αυτά γράμματα συμβόλιζαν δύο φθόγγους. Δεν είναι λογικό να εικάσουμε ότι στη φράση ΚΑΙΣΑΡΑ ΤΡΑΙΑΝΟΝ το σύμπλεγμα <αι> διαβαζόταν ως [e] στην πρώτη λέξη και ως [ai] στη δεύτερη. Ότι οι δίφθογγοι προφέρονταν ως μια γρήγορη διαδοχή δύο φθόγγων στο παρελθόν, και πως η προφορά τους ως ένας φθόγγος (μονοφθογγισμός) είναι αλλαγή που συνέβη κάποια στιγμή μετά την κλασική αρχαιότητα.

---

Μορφολογική αλλαγή

Ως μορφολογία, στη γλωσσολογία, ορίζουμε τη μελέτη της δομής των λέξεων, το πώς οι λέξεις συγκροτούνται από στοιχεία που έχουν σταθερή μορφή και σημασία. Όπως και η προφορά, έτσι και η μορφολογία της ελληνικής γλώσσας έχει μεταβληθεί σημαντικά σε βάθος χρόνου. Θα εξετάσουμε, ενδεικτικά, δύο σημεία στα οποία έχει συντελεστεί γλωσσική αλλαγή: (α) το γραμματικό γένος και (β) το ρηματικό σύστημα.

Γλωσσική αλλαγή στα γένη

Συχνά, ιδιαίτερα πριν και μετά τις εκλογές, διατυπώνονται ανησυχίες ότι κάποιοι άνθρωποι, αγράμματοι ή απρόσεκτοι, λένε «ο ψήφος» ενώ η λέξη είναι θηλυκή. Οι προβληματισμοί αυτοί φαίνεται να μη λαμβάνουν υπόψη ότι, τουλάχιστον στα ελληνικά, το γραμματικό γένος είναι, και ήταν ανέκαθεν, εξαιρετικά ασταθές.

Παρακάτω παρουσιάζονται ενδεικτικά ορισμένα παραδείγματα αλλαγής γένους σε κοινές λέξεις. Οι ένδειξη «ΑΕ» αναφέρεται στα κλασικά ελληνικά, «ΕΚ» είναι η ελληνιστική κοινή, «ΜΕ» τα μεσαιωνικά ελληνικά και «ΚΝΕ» η Κοινή Νεοελληνική (δημοτική).

• (ΕΚ) ο σφάκος, (ΚΝΕ) η ασφάκα
• (ΕΚ) το μελάνιον, (ΚΝΕ) η μελάνη / το μελάνι
• (ΑΕ) η θόλος, (ΚΝΕ) ο θόλος
• (ΕΚ) ο αλφάβητος, (ΜΕ) το αλφάβητον, (ΚΝΕ) το αλφάβητο, η αλφαβήτα
• (ΑΕ) ο βουνός, (ΜΕ) το βουνόν, (ΚΝΕ) το βουνό

Δεν έχουμε τρόπο να γνωρίζουμε αν κάποια στιγμή ο αρσενικός τύπος «ο ψήφος» θα εκτοπίσει τον αντίστοιχο θηλυκό. Αν όμως συμβεί κάτι τέτοιο, δεν πρόκειται ούτε για αφύσικη αλλαγή, ούτε για καταστροφή. Η γλωσσική αλλαγή δεν έχει πρόσημο: δεν είναι ούτε βελτίωση ούτε φθορά.

Η γλωσσική αλλαγή δεν έχει πρόσημο: δεν είναι ούτε βελτίωση ούτε φθορά.

Γλωσσική αλλαγή στο ρηματικό σύστημα

Όταν αναλύουμε μορφολογικά μια λέξη, διακρίνουμε το θέμα (που είναι φορέας της σημασίας) και άλλα μορφήματα, κομμάτια λέξεων που έχουν μια σταθερή σημασία, π.χ. [+παρελθόν] ή [+πληθυντικός].

Στα αρχαία ελληνικά, όπως και στα νέα, οι καταλήξεις των ρημάτων είναι μορφήματα που εγγράφουν πληροφορία για τον αριθμό και πρόσωπο. Στα αρχαία ελληνικά, οι καταλήξεις των ιστορικών και των παροντικών χρόνων συχνά έμοιαζαν μεταξύ τους («λύομεν»/«ἐλύομεν»), άρα δεν ήταν δείκτες χρόνου. Αντίθετα, η έννοια του παρελθόντος δηλωνόταν από ένα μόρφημα [e] στην αρχή του ρήματος (την αύξηση).

Η δομή του ρήματος στα νέα ελληνικά είναι εντελώς διαφορετική. Στο νεοελληνικό ρήμα ο χρόνος δηλώνεται στην κατάληξη του ρήματος: οι καταλήξεις -α, -ες, -ε… αναφέρονται μόνο στο παρελθόν και τις συναντάμε σε όλους τους μονολεκτικούς παρελθοντικούς χρόνους («έλυνα» και «έλυσα», αλλά «λύνω» και «λύσω». Στα νέα ελληνικά δεν έχουμε αύξηση ως μόρφημα με τη σημασία [+παρελθόν] και γι’ αυτό καταλαβαίνουμε ότι η λέξη «παίξαμε» αναφέρεται στο παρελθόν ακόμη και χωρίς κάποιο [e] στην αρχή.

Η σημασία [+παρελθόν] δηλώνεται επίσης και ανεβάζοντας τον τόνο («παρατηρώ» αλλά «παρατήρησα»). Στις περιπτώσεις που δεν υπάρχει προπαραλήγουσα για να υποδεχτεί τον τόνο, μπορεί να αναπτυχθεί μέσω αύξησης. Η δισύλλαβη λέξη «λύνω» γίνεται τρισύλλαβη στους παρελθοντικούς χρόνους για να ανεβεί ο τόνος στην προπαραλήγουσα («έλυσα» και «έλυνα»). Το μορφοφωνολογικό αυτό φαινόμενο δεν παρατηρείται γενικά όταν υπάρχουν ήδη τρεις συλλαβές (π.χ. «λύσαμε», «λύνανε»). Παρατηρούμε δηλαδή ότι παρά την επιφανειακή ομοιότητα, η «αύξηση» έχει εντελώς διαφορετική λειτουργία στο αρχαιοελληνικό και στο νεοελληνικό ρήμα.

Οι διαφορές αυτές (και άλλες, π.χ. υποτακτική «να έλυνα») δείχνουν ότι το μορφολογικό σύστημα του νεοελληνικού ρήματος διαφέρει ριζικά από το αρχαιοελληνικό. Αποτελεί σημαντικό επιστημονικό σφάλμα να ερμηνεύουμε, όπως κάνει η σχολική γραμματική, το νεοελληνικό ρήμα με όρους της αρχαίας ελληνικής, και ακόμη σοβαρότερο να προσπαθούμε να προσαρμόσουμε το πρώτο στους δεύτερους.

---

Σημασιολογική αλλαγή

Η γλωσσική αλλαγή είναι πιο ευδιάκριτη στη σημασία των λέξεων. Σε άλλο επεισόδιο μιλήσαμε για τις αλλαγές που επέφερε στο λεξικό η εξάπλωση του Χριστιανισμού (βλ. πίνακα.

Λέξη	Αρχαιοελληνική σημασία	Νέα σημασία
Άγγελος	αγγελιοφόρος	Μεταφυσική οντότητα που υπηρετεί το Θεό
Εκκλησία	μάζωξη	χριστιανικός ναός
Έλλην	Έλληνας	ειδωλολάτρης

Η γλωσσική αλλαγή δεν προξενείται μόνο από τέτοιου είδους κοινωνικές αλλαγές. Λέξεις που έχουν διαφορετική σημασία σε δύο διαφορετικούς κώδικες λέγονται ψευδόφιλες. Κάποιες αρκετά γνωστές ψευδόφιλες λέξεις είναι και οι παρακάτω.

Στον Επιτάφιο, ο Περικλής (για γραφίδος Θουκυδίδη) απαριθμεί τα γνωρίσματα εκείνα που καθιστούν σπουδαία την Αθηναϊκή δημοκρατία. Μεταξύ αυτών, είναι και το παρακάτω (λόγω περιορισμών της γραμματοσειράς έχει απλουστευθεί η στίξη):

φιλοκαλοῦμέν τε γάρ μετ’ εὐτελείας καί φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας

Θουκ., Περικλέους Επιτάφιος, §40

Εδώ, η φράση «ἄνευ μαλακίας» σημαίνει «χωρίς να γινόμαστε αδύναμοι». Η σημασία της λέξης σήμερα δεν είναι αυτή.

Το παρακάτω απόσπασμα είναι από την νεκρώσιμη ακολουθία:

Ἐξέλθωμεν καί ἴδωμεν ἐν τοῖς τάφοις, ὅτι γυμνά ὀστέα ὁ ἄνθρωπος, σκωλήκων βρῶμα καί δυσωδία καί γνῶμεν τίς ὁ πλοῦτος, τό κάλλος, ἡ ἰσχύς καὶ ἡ εὐπρέπεια.

Νεκρώσιμη ακολουθία

Η λέξη «βρῶμα» (στη φράση «σκωλήκων βρῶμα») σημαίνει «τροφή». Ωστόσο, η γειτνίαση με την λέξη «δυσωδία» είχε ως αποτέλεσμα να παρερμηνευτεί και να αποκτήσει σήμερα τη σημασία της «αποφοράς».

Τα ενδεικτικά αυτά παραδείγματα δείχνουν πόσο εύκολα, αλλά και πόσο απρόβλεπτα μπορεί να μεταβληθεί η σημασία των λέξεων. Η αναζήτηση των συχνά εντυπωσιακών αυτών σχέσεων μεταξύ των λέξεων λέγεται ετυμολογία.

Προσοχή Η ετυμολογία αποτελεί μορφή διαχρονικής μελέτης της γλώσσας. Δεν υπαγορεύει πώς χρησιμοποιείται σήμερα η λέξη, ούτε ως προς τη μορφή ούτε ως προς τη σημασία της.

---

Συμπέρασμα

Η γλώσσα μεταβάλλεται διαρκώς. Η μακρά καταγεγραμμένη ιστορία της ελληνικής καθιστά πιο ευδιάκριτη τη γλωσσική αλλαγή σε βάθος χρόνου, αλλά η αλλαγή είναι γνώρισμα όλων των γλωσσών. Πρόκειται για θεμελιώδες γνώρισμα της ανθρώπινης Γλώσσας, που της επιτρέπει να παρακολουθεί τις κοινωνικές, ιστορικές, θρησκευτικές και άλλες μεταβολές της κοινότητας που τη χρησιμοποιεί. Γλώσσα χωρίς την ικανότητα να αλλάζει, θα έπεφτε γρήγορα σε αχρηστία.

Η γλωσσολογία περιγράφει, δεν “διορθώνει” τη γλωσσική αλλαγή

Η γλωσσική αλλαγή, όπως είπαμε και στο προηγούμενο επεισόδιο είναι υποχρεωτική αλλά όχι καθολική – έτσι δημιουργούνται ανώμαλοι τύποι και εξαιρέσεις. Κάτι τέτοιο μπορεί να δυσκολεύει την περιγραφή αλλά δεν αποτελεί πρόβλημα στη χρήση.

Όπως έγραψε πριν ο Γ. Χατζηδάκης, ο πατέρας της ελληνικής Γλωσσολογίας στις αρχές του προηγούμενου ήδη αιώνα:

Λέγεται παρ΄ ημίν το πονοκεφαλία, κατακεφαλιά, στραβοκεφαλιά, αλλά το περικεφαλιά λεχθεν εκρίθη γελοίον. […] Ταύτα όστις επιχειρεί να καταστήσει όμοια και ομαλά βιάζει τερατωδώς την γλώσσαν, και τούτον άνευ ουδεμιάς ανάγκης. […] Των ανωμαλιών αυτών λαμβάνει επίγνωση μόνος ο γραμματικός, όστις αν είναι μεν γνήσιος επιστήμων και επίσταται ότι έργον αυτού είναι ουχί να μεταβάλλη και να βιάζη κατ’ αρέσκειαν τα γλωσσικά φαινόμενα ίνα καταστήσει αυτά ομοιόμορφα και ομαλά, αλλά να συλλέγει και να μελετά αυτά […] αν δ’ όμως τύχει αμαθέστερος και αγλωσσολόγητος, τότε επειδή η αμάθεια θράσος γεννά […] μεταβάλλει και βιάζει αυτά ίνα δίκην Προκρούστου καταστήση πάντα ομαλά.

[…]

Όπως τα ηφαιστιότευκτα όπλα του Αχιλλέως, και τα πολυύμνητα των πατέρων ημών καριοφίλια, άλλοτε θαυμάσια προς τον σκοπόν αυτών, θα ήσαν ημίν σήμερον άχρηστα, ούτω και πολλαί αρχαίαι και νέαι λέξεις και φράσεις, συντάξεις, σημασίαι κ.λπ. καθ’ εαυτάς δύνανται να είναι δοκιμώταται, ομαλώταται και θαυμάσιαι, δι’ ημάς δ΄όμως είναι άχρηστοι. Απλώς ειπείν, έκαστον γλωσσικόν στοιχείον, αρχαίον ή νέον, κριτέον ουχί καθ’εαυτόν, αν είναι δόκιμον, ομαλόν ή ουχί, αλλ΄ εν σχέσει προς ημάς, αν είναι ημίν γνωστόν και χρήσιμον προς τον σκοπόν ή ουχί. Πάσα άλλη εξέτασις και κρίσις των γλωσσικών στοιχείων είναι απόβλητος ως ανεπιστήμων.

Γ. Χατζηδάκις. (1911). Ακαδημαϊκά αναγνώσματα περί του γραπτού ημών λόγου. Επιστημονική Επετηρίς Εθνικού Πανεπιστημίου, 1909-1910, 25-89. [σελ. 45-46]

Η αμάθεια θράσος γεννά

Ας κρατήσουμε τα παραπάνω στο μυαλό μας, καθώς δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που «η αμάθεια θράσος γεννά» και προτείνονται εξομαλύνσεις της γλώσσας και επιστροφές σε αρχαιοπινείς γλωσσικούς τύπους.

Απρόσεκτες γραφίδες ή πληκτρολόγια καταγράφουν την γνώμη, για παράδειγμα, ότι η λέξη «κορόνα» (ήδη έτσι από το μεσαίωνα) πρέπει να επανορθογραφηθεί ως «κορώνα» ώστε να μοιάζει περισσότερο με την ομηρική λέξη «κορώνη». Θα μπορούσε κανείς να αντιτείνει πως άλλη η σημασία της κορόνας (στέμμα) και άλλη της ομηρικής κορώνης (ο Πάλλης το μεταφράζει «κοράκι», πβλ. κουρούνα). Το κύριο όμως πρόβλημα εδώ δεν είναι η πρόταση καθεαυτή, αλλά η τεκμηρίωση της, η προσπάθεια να αναστραφεί η αλλαγή. Είναι ματαιοπονία να προσπαθούμε να κάνουμε τη γλώσσα ιστορικά ομοιόμορφη.

Ανάλογες προσπάθειες γίνονται από ανθρώπους που ο Χατζηδάκις θα χαρακτήριζε ίσως «αμαθείς και αγλωσσολόγητους» για επανορθογράφηση της λέξης «Θεοφάνεια». Η εκκλησιαστική παράδοση, ως αρμόδιότερη ίσως από τη γλωσολογία, καταγράφει τη λέξη με -ει- (όπως θα διαπιστώσουμε ανοίγοντας ένα Συναξάρι). Εντούτοις προτείνεται με θράσος και αναπαράγεται άκριτα η άποψη πως είναι δήθεν «προτιμότερο» (από ποιον;) να γράφεται με -ι- ώστε να μοιάζει με κάποια γιορτή του Απόλλωνα στους Δελφούς, αλλά και τα Πύθια και τα Ίσθμια.

Τέτοιες προτάσεις, όσο επιστημονικοφανώς και αν παρουσιάζονται, δεν τις υπαγορεύει η γλωσσολογία. Μιλήσαμε αλλού για την ιδεολογική τους στόχευση. Εδώ θα αρκεστούμε στην παρατήρηση ότι είναι «απόβλητες» ως αντεπιστημονικές.

---

To podcast και οι συνοδευτικές διαφάνειες

---

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

• Γούτσος, Δ. (2012). Συνέχεια και ασυνέχεια. Στο Γλώσσα: κείμενο, ποιλικία, σύστημα (2η Έκδ., σελ. 378-384). Κριτική.
• Γούτσος, Δ. (2012). Παράγοντες της γλωσσικής αλλαγής. Στο Γλώσσα: κείμενο, ποιλικία, σύστημα (2η Έκδ., σελ. 390-398). Κριτική.
• Πετρούνιας, Ε. Β. (2001). Ετυμολογία και προέλευση του λεξιλογίου της νέας ελληνικής. Στο Γ. Η. Χάρης (επιμ.), Δέκα μύθοι για την ελληνική γλώσσα (σελ. 23-34). Πατάκης.

---