Γειά σας. Είμαι ο Αχιλλέας Κωστούλας, και σας καλωσορίζω στις Γλωσσολογικές Αναζητήσεις. Στο επεισόδιο αυτό ξεκινάμε μια σειρά τριών επεισοδίων στα οποία θα δούμε μαζί το θέμα της γλωσσικής αλλαγής. Θα ξεκινήσουμε, στο επεισόδιο αυτό, αντιπαραβάλοντας τη συγχρονική και διαχρονική γλωσσολογία για να βάλουμε σε θεωρητική βάση το ζήτημα. Στη συνέχεια, θα δούμε πιο συγκεκριμένα πώς γίνεται η γλωσσική αλλαγή, αντλώντας παραδείγματα από την διαδρομή της ελληνικής γλώσσας, από τα αρχαία στα νέα ελληνικά. Η αναζήτηση αυτή θα κλείσει στο τρίτο επεισόδιο, όπου θα δούμε πώς τοποθετείται απέναντι στο ζήτημα της γλωσσικής αλλαγής το ελληνικό σχολείο.

---

Συγχρονική και διαχρονική περιγραφή της γλώσσας

Εισαγωγικές παρατηρήσεις

Δεν υπάρχει ένας μοναδικός σωστός τρόπος να περιγράψουμε κάθε γλώσσα, όπως δεν υπάρχει ένας μοναδικός σωστός τρόπος να περιγράψουμε οτιδήποτε. Αν ζητήσουμε από δύο διαφορετικούς ανθρώπους να περιγράψουν έναν κοινό τους γνωστό, ο καθένας θα μας πει αυτά που θεωρεί εκείνος σημαντικά, και αυτά που συμβαίνει να γνωρίζει. Διαφορετική περιγραφή δίνουμε στην αστυνομία όταν αναζητά κάποιον που έχει εξαφανιστεί και διαφορετική αν μας ζητηθεί συστατική επιστολή. Η μορφή και το περιεχόμενο κάθε περιγραφής είναι συνάρτηση της οπτικής του ατόμου που περιγράφει και του σκοπού της περιγραφής.

Περιγραφές της ελληνικής γλώσσας

Για το λόγο αυτό, έχουμε περισσότερες από μια περιγραφές της ελληνικής γλώσσας. Κάποιες γραμματικές της νέας ελληνικής είναι:

• Η Νεοελληνική Γραμματική του Μ. Τριανταφυλλίδη
• Η Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας των David Holton, Peter Mackridge και Ειρήνης Φιλιππάκη-Warburton

Με διαφορετικό σκοπό και απευθυνόμενες σε διαφορετικό ακροατήριο είναι οι σχολικές γραμματικές, όπως:

• Η σχολική γραμματική των Φιλιππάκη-Warburton, Γεωργιαφέντη, Κοτζόγλου, και Λουκά (Ε’ και Στ’ Δημοτικού)
• Η σχολική γραμματική των Χατζησαββίδη και Χατζησαββίδου (Δευτεροβάθμια εκπαίδευση)

Από τις περιγραφές της αρχαίας μορφής της ελληνικής, αναφέρονται ενδεικτικά:

• Η Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας του Α. Τζάρτζανου
• Η Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής του Μ. Χ. Οικονόμου

Πέρα όμως από αυτό, υπάρχουν και περιγραφές που δεν φωτογραφίζουν ένα στιγμιότυπο της γλώσσας, σύγχρονης ή αρχαίας. Εξηγούν, αντίθετα, πώς αλλάζει η γλώσσα σε βάθος χρόνου. Κάποια παραδείγματα είναι:

• Η ιστορική περιγραφή της ελληνικής γλώσσας των Χ. Τζιτζιλή και Γ. Παπαναστασίου
• Η μελέτη για τη μορφολογική αλλαγή στην ελληνική γλώσσα του Α. Φλιάτουρα.

Συγχρονική και διαχρονική οπτική στη γλωσσολογία

Από τα παραπάνω διακρίνονται δύο διαφορετικοί τρόποι να περιγράψουμε μια γλώσσα. Μπορούμε να μιλήσουμε για τη μορφή της γλώσσας σε μια συγχρονία, δηλαδή μια δεδομένη στιγμή (τώρα ή παλιότερα). Εναλλακτικά, μπορούμε να μιλήσουμε για το πώς αλλάζει διαχρονικά μια γλώσσα, δηλαδή να περιγράψουμε πώς διαδέχεται η μια συγχρονία την άλλη. Αυτές τις οπτικές, θα τις πούμε συντομογραφικά συγχρονική και διαχρονική γλωσσολογία.

Η διάκριση ανάμεσα στη συγχρονική και διαχρονική γλωσσολογία είναι θεμελιώδης στη μελέτη της γλώσσας. Στα Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας (1916), έργο πάνω στο οποίο στηρίζεται η επιστημονική μελέτη της γλώσσας, ο Φερδινάνδος ντε Σωσσύρ [Ferdinand de Saussure], διακρίνει ρητά τις «συγχρονικότητες» (simultaneités) και τις «διαδοχικότητες» (successivités) της γλώσσας. Η μελέτη των δύο αυτών πτυχών της γλώσσας γίνεται σε δύο ορθογώνιους άξονες,  από τους οποίους ένας περιγράφει στιγμιότυπα της γλώσσας και ο άλλος διαχρονική αλλαγή.

La linguistique les a confondus pendent des dizaines d’ années sans s’ apercevoir que sa methode ne valait rien.

de Saussure, F. (1916), Cours de Linguistique Générale. [σ. 137]

Γιατί είναι σημαντική η διάκριση ανάμεσα σε συγχρονική και διαχρονική γλωσσολογία

Ο Σωσσύρ τονίζει ακόμη πως «εδώ και πολλά χρόνια, η γλωσσολογία συγχέει [τις οπτικές αυτές] χωρίς καν να αντιλαμβάνεται πως οι μέθοδοί της ήταν άκυρες».

Αλλά και πιο κοντά στη δική μας εποχή, γίνεται συχνά σύγχυση μεταξύ συγχρονικής και διαχρονικής οπτικής, ή παρατίθενται ανακατεμένα στοιχεία από διαφορετικά στιγμιότυπα της γλώσσας, χωρίς να αξιοποιείται η οπτική της διαχρονικής αλλαγής. Μπορεί να συναντήσουμε, π.χ. τον όρο «διφθογγος» για να περιγραφεί το ορθογραφικό σύμπλεγμα <αι>, αν και στα νέα ελληνικά αυτό συμβολίζει έναν φθόγγο. Στρεβλώσεις όπως η παραπάνω έχουν στη ρίζα τους μια η θεώρηση της γλώσσας ως ενιαίας οντότητας, όπου δεν διακρίνεται το παρόν, το παρελθόν και η διαδρομή που τα συνδέει. Η οπτική αυτή προδίδει επιστημονική προχειρότητα και δημιουργεί αχρείαστη σύγχυση.

Για το λόγο αυτό, στις επόμενες δύο ενότητες θα εμβαθύνουμε στη διάκριση ανάμεσα στις δύο οπτικές και στη συνέχεια θα δούμε πως συνδέονται.

---

Συγχρονική γλωσσολογία

Η συγχρονική οπτική στη γλωσσολογία ασχολείται με την περιγραφή και ερμηνεία των σχέσεων μεταξύ όλων των γλωσσικών στοιχείων που χρησιμοποιούνται από μια γλωσσική κοινότητα σε μια δεδομένη εποχή.

Παραδείγματα κανόνων της συγχρονικής περιγραφής

Η συγχρονική περιγραφή της γλώσσας αποσκοπεί στο να καταγράψει κάποιες κανονικότητες στη γλώσσα (γραμματικούς κανόνες). Ενδεικτικά:

• Στα νέα ελληνικά, οι δάνειες λέξεις ορθογραφούνται με τον πιο απλό τρόπο.
• Στα αρχαία ελληνικά, οι λέξεις λήγουν είτε σε φωνήεν είτε στους φθόγγους [s], [n] και [r].
• Καμία λέξη δεν τονίζεται πριν από την προπαραλήγουσα.

Καθολική ισχύς αλλά όχι υποχρεωτικότητα

Προσοχή Στο δίκαιο και στις φυσικές επιστήμες, όταν γίνεται λόγος για νόμους και κανόνες, εννοούνται πλαίσια που έχουν (α) καθολική ισχύ και (β) υποχρεωτική εφαρμογή. Στη γλωσσολογία, οι λέξεις “κανόνες” και “νόμοι” δεν έχουν την ίδια σημασία, καθώς έχουν είτε καθολική ισχύ είτε υποχρεωτικότητα, αλλά όχι και τα δύο.

Οι κανόνες της συγχρονικής περιγραφής έχουν καθολική ισχύ. Για παράδειγμα, ο κανόνας πως «πως όλα τα ρήματα που καταλήγουν σε -ίζω γράφονται με <ι>, εκτός από τα αθροίζω, αναβλύζω, δανείζω και δακρύζω, πήζω και πρήζω, κελαρύζω και γογγύζω» επιδιώκει να κάνει μια γενική περιγραφή, καλύπτωντας με πληρότητα όλες τις περιπτώσεις της ελληνικής.

Ωστόσο οι κανόνες της συγχρονικής περιγραφής δεν έχουν υποχρεωτικότητα. Στο παραπάνω παράδειγμα, δεν υπάρχει κάτι που να εμποδίζει κάποιον ή κάποια να γράψει «τηγανήζω», είτε σκόπιμα είτε από ατελή έλεγχο του ορθογραφικού συστήματος.

Πολλές φορές η χρήση αποκλίνει συστηματικά από αυτό που προβλέπει η περιγραφή μας (είτε λόγω ατελών κανόνων είτε λόγω αλλαγής της γλώσσας). Όταν συμβαίνει αυτό, τότε ο κανόνας είναι που πρέπει να αλλάξει, όχι η χρήση.

Όταν έχουμε αποκλίσεις μεταξύ ενός κανόνα και της χρήσης, τότε αυτό που πρέπει να αλλάξει είναι ο κανόνας και όχι η χρήση.

Διαχρονική γλωσσολογία

Η διαχρονική οπτική στη γλωσσολογία έχει ως στόχο να περιγράψει και να εξηγήσει τις σχέσεις μεταξύ γλωσσικών στοιχείων που ανήκουν σε διαφορετικά ιστορικά στιγμιότυπα της γλώσσας.

Παραδείγματα διαχρονικών νόμων

Όπως και η συγχρονική οπτική, έτσι και η διαχρονική αποσκοπεί στο να καταγράψει επαναλαμβανόμενα μοτίβα. Μερικές φορές τα μοτίβα αυτά τα συναντάμε στη βιβλιογραφία και με το όνομα «φωνητικοί νόμοι», είναι όμως ευρύτερα.

• Τα ηχηρά δασυνόμενα σύμφωνα της Πρωτο-Ινδοευρωπαϊκής (ΠΙΕ) τράπηκαν σε άηχα δασέα στα αρχαία ελληνικά (ΑΕ): π.χ. ΠΙΕ *dhumos > ΑΕ θυμός, ΠΙΕ *bhero > ΑΕ φέρω
• Οι ΠΙΕ λέξεις που ξεκινούσαν με /s/ πριν από κάποιο φωνήεν, έτρεψαν το αρχικό /s/ σε δασεία στα ΑΕ : π.χ. ΠΙΕ *septm > AE ἑπτά (αλλά λατ. septem)
• Η ΑΕ δοτική μετατράπηκε σε γενική και αιτιατική στα νέα ελληνικά: π.χ. Ἐπριάμην ὑμῖν ἀγαθὰ πλεῖστα > Σου/Σε αγόρασα πολλά καλούδια.
• Τυχόν κλειστά σύμφωνα στην κατάληξη ΠΙΕ / πρωτοελληνικών λέξεων χάθηκαν στην πάροδο του χρόνου: π.χ. *gynaik > γυναί, *eferont > ἔφερον

Υποχρεωτικότητα αλλά όχι καθολική εφαρμογή

Οι διαχρονικές μεταβολές είναι υποχρεωτικές, με την έννοια πως είναι αναπόφευκτες. Ώς άτομα, δεν μας υποχρεώνει κανείς να υιοθετήσουμε κάθε μεταβολή της γλώσσας (π.χ. την σταδιακή απερρίνωση των λέξεων όπως «έμπορος» και «εγκρατής»). Όσο πεισματικά όμως και αν αντισταθούμε, σε διάστημα μερικών δεκαετιών η αλλαγή αυτή θα έχει ολοκληρωθεί.

Ωστόσο, οι διαχρονικές μεταβολές δεν έχουν καθολική εφαρμογή. Μολονότι η δοτική έδωσε τη θέση της σε αιτιατική και γενική, επιβιώνουν ακόμη φράσεις (π.χ. «δόξα τω θεώ», «επί πτυχίω»), όπου για διαφορετικούς λόγους κάθε φορά ο κανόνας δεν εφαρμόστηκε. Τα αναπόφευκτα αντιπαραδείγματα σε μια διαχρονική μεταβολή δεν ακυρώνουν το νόμο.

---

Σχέση ανάμεσα σε συγχρονική και διαχρονική γλωσσολογία

Στα πρώτα της βήματα, η γλωσσολογία στράφηκε στη διαχρονική μελέτη της γλώσσας. Αυτό ήταν σε κάποιο βαθμό προϊόν των ιδεολογικών προτεραιοτήτων της, και σε κάποιο βαθμό και προϊόν πρακτικής ανάγκης. Σήμερα η συγχρονική και διαχρονική γλωσσολογία λειτουργούν συμπληρωματικά, καθώς η δεύτερη συμπληρώνει επιστημονικά την πρώτη. Ωστόσο, στο επίπεδο της πρακτικής εφαρμογής της γλωσσολογίας, ο ρόλος της διαχρονικής περιγραφής είναι μάλλον περιορισμένος.

Πρωταρχικότητα της συγχρονικής περιγραφής

Για τη σύγχρονη γλωσσολογία,  το κύριο επιστημονικό ζητούμενο είναι η περιγραφή και η ερμηνεία της γλώσσας που χρησιμοποιείται από μια δεδομένη κοινότητα σε μια δεδομένη στιγμή.

Ο Σωσσύρ στο σημείο αυτό είναι κατηγορηματικός. Γράφει συγκεκριμένα πως «για το ομιλόν υποκείμενο δεν υπάρχει κάποια διαδοχή των γλωσσικών στοιχείων στο χρόνο: έχει ενώπιόν του μια κατάσταση. Έτσι και οι γλωσσολόγοι που επιθυμούν να κατανοήσουν την κατάσταση αυτή πρέπει να εξοβελίσουν από το συλλογισμό τους καθετί που οδήγησε στην κατάσταση αυτή […] Μόνο καταπιέζοντας το παρελθόν αποκτούμε πρόσβαση στο νου του ομιλούντος υποκειμένου. Η παρέμβαση της ιστορίας δεν μπορεί παρά να στρεβλώσει την κρίση μας».

La première chose qui frappe quand on étudie les faits de langue, c’est que pour le sujet parlant leur succession dans le temps est inexistante : il est devant un état. Aussi le linguiste qui veut comprendre cet état doit-il faire table rase de tout ce qui l’a produit et ignorer la diachronie. Il ne peut entrer dans la conscience de sujets parlants qu’en supprimant le passe. L’intervention de l’histoire ne peut que fausser son jugement.

de Saussure, F. (1916). Cours de Linguistique Générale [σ. 137]

Τη θέση αυτή την επεξηγεί και με μια αναλογία: γράφει ότι σε μια παρτίδα σκάκι, ένας θεατής που παρακολούθησε όλη την παρτίδα από την αρχή της δεν έχει κάποιο πλεονέκτημα σε σχέση με κάποιον που έρχεται στη μέση της παρτίδας και μελετά τη διάταξη των κομματιών.

Σχέση συγχρονικής περιγραφής και χρήσης

Για να είμαστε σε θέση να χρησιμοποιούμε τη γλώσσα αποτελεσματικά σήμερα, μας αρκεί η καλή γνώση της σημερινής συγχρονίας: πώς είναι η γλώσσα σήμερα, όχι πώς φτάσαμε εδώ και μέσα από ποιες διεργασίες.

Η διαχρονική μελέτη της γλώσσας έχει, ασφαλώς, πολλά να προσφέρει στην επιστημονική της κατανόηση. Αυτό συμβαίνει γιατί η συγχρονική και η διαχρονική μελέτη της γλώσσας συμπληρώνουν η μια την άλλη ως επιστημονικές ενασχολήσεις. Όσοι καταπιανόμαστε με τη μελέτη της αρχαιοελληνικής μορφολογίας, ίσως δυσκολεύομαστε να καταλάβουμε γιατί ο τύπος «γυνή» σχηματίζει γενική «γυναικών» και κλιτική «γύναι» (πόσα θέματα έχει αυτή η λέξη;). Τη δυσκολία αυτή την αίρει, κάπως, η πληροφορία ότι κάποτε υπήρχε στο τέλος της λέξης «γυναί-» ένα (αμάρτυρο) [k] που χάθηκε πριν την εφεύρεση της γραφής: *gynaik. Η διαχρονική γλωσσολογία μας δίνει το κομμάτι του παζλ που λείπει για να μελετήσουμε το γλωσσικό αυτό φαινόμενο.

Αλλά τα άτομα που έχουν αυτή την πληροφορία δεν διαβάζουν τα αρχαιοελληνικά κείμενα με περισσότερη ευχέρεια σε σχέση με όσες και όσους την αγνοούν. Αν ο Σωσσύρ έκανε λάθος, και δεν υπήρχε ποτέ αυτό το αμάρτυρο [k], όσοι/ες τον πίστεψαν δεν έχουν ούτε πλεονέκτημα ούτε μειονέκτημα σε σχέση με εκείνους/ες που γνωρίζουν την πραγματική ετυμολογία. Αντίστοιχα, οι αρχαίοι Έλληνες (που σίγουρα δεν γνώριζαν ιστορική γλωσσολογία), δεν δυσκολεύονταν να χρησιμοποιούν με επάρκεια τη γλώσσα τους, ούτε ήταν φυσικά «γλωσσικά ανάπηροι» (!) επειδή ήταν αποκομμένοι από το γλωσσικό τους παρελθόν. Και βέβαια εμείς, είτε ξέρουμε την ιστορική διαδρομή *gynaik > γυναί > γυναίκες, είτε όχι, μπορούμε να τη χρησιμοποιήσουμε με επάρκεια τη λέξη, αρκεί να έχουμε μάθει πώς κλίνεται, πώς γράφεται και τι σημαίνει σήμερα.

---

Συμπεράσματα

1. Η μελέτη της γλώσσας μπορεί να γίνει διαχρονικά και συγχρονικά.
2. Οι γλωσσικοί κανόνες δεν είναι σαν τους νόμους του κράτους ή των φυσικών επιστημών. Οι συγχρονικοί κανόνες δεν είναι υποχρεωτικοί και οι διαχρονικοί νόμοι δεν είναι καθολικοί.
3. Είναι σημαντικό λάθος να ανακατεύονται στοιχεία διαχρονικής και συγχρονικής περιγραφής.
4. Σε επίπεδο επιστημονικής περιγραφής οι δύο οπτικές αλληλοσυμπληρώνονται. Σε επίπεδο όμως χρήσης της γλώσσας, η γνώση της σημερινής συγχρονίας είναι όχι μόνο απαραίτητη αλλά και επαρκής.

---

To podcast και οι συνοδευτικές διαφάνειες

---

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

• Παναγιωτίδης, Φ. (2021). Ετυμολογία σαν αστρολογία και σαν γεωλογία. Στο Μέσα από τις λέξεις (σελ. 61-66). Εκδόσεις του 21ου.

---